Często spotykamy się z sytuacjami, gdy pies określany jest jako agresywny, reaktywny, mający ADHD czy lękliwy. Pracując z psami, czy to pozostającymi pod naszą opieką, czy jako osoby zawodowo trudniące się pracą z psami, powinniśmy pozbyć się etykiet. Nie powinniśmy również patrzeć na to, jakie etykiety są „przyklejane” naszym psiakom przez innych. Mając problem, powinniśmy na niego spojrzeć szerzej i skupić się na przyczynie jego powstania, a nie tylko na samej reakcji psa w obliczu wystąpienia danego bodźca. I tak w przypadku agresji w 90% mamy do czynienia z agresją lękową, wynikającą ze stresu/lęku przechodzącego we frustrację i agresję. Pozostałe 10% to agresja łowiecka.
Zanim przejdziemy do omówienia samej agresji, skupmy się na strategii, jaką mogą wybrać psy w obliczu bodźca wywołującego u niego strach/lęk. Celem uniknięcia niebezpieczeństwa i zredukowania strachu psy wykorzystują jedno lub więcej z pięciu specyficznych zachowań – strategię 5F (F – pierwsze litery angielskich słów):
- walkę (fight) – zachowanie agresywne, atak, sygnały grożące,
- ucieczkę (flight) – biegnij, wspinaj się, odlatuj, aby uciec od niebezpieczeństwa,
- zastygnięcie w bezruchu (freeze) – wyróżnić należy tutaj dwie formy:
– znieruchomienie przy wyostrzonej uwadze + zahamowanie zachowań, czyli zatrzymaj się, spójrz, posłuchaj, powąchaj i zdobądź jak najwięcej informacji o zagrożeniu – planowana ucieczka (zauważalna strategia u kotów),
– toniczne znieruchomienie – brak reakcji, zwierzę sztywne ze strachu, sparaliżowane, ale pod względem sensorycznym w części lub całkowicie receptywne,
- flirt (fiddle about) – odwracanie uwagi i uspokajanie: zachowania świadczące o uległości, prowokowanie zabawy, wygłupy, zachowania zastępcze, sygnały uspokajające (calming signals),
- udawanie martwego (faint) – udawanie martwego połączone ze spowolnieniem procesów metabolicznych i powiązane z natychmiastowym „powrotem do życia”, gdy minie niebezpieczeństwo (udawanie oposa).
Wybranie danej strategii jest uzależnione od gatunku. Koty, konie i króliki najprawdopodobniej zareagują na wszelkie oznaki niebezpieczeństwa ucieczką, a myszy, które polegają na swoim kamuflażu, najprawdopodobniej zastygną w bezruchu. Zwierzęta społeczne, m.in. psy, mogą wybrać strategię wygłupów (flirt). Każda jednostka w swoim życiu uczy się, jaką strategię najlepiej zastosować w jakiej sytuacji.
Definicje agresji
W literaturze możemy znaleźć wiele definicji agresji. Poniżej przytoczę kilka z nich:
- Agresja to wszystkie wzory zachowań mające na celu zastraszenie lub skrzywdzenie innych organizmów (McFarland, 1981).
- Agresja to działania, które stwarzają ryzyko wyrządzenia szkody innemu osobnikowi (Leshner, 1978).
- Mając na uwadze kontekst i reakcje typowe dla gatunku, agresja to zachowanie lub wzory zachowań wykorzystywane w celu rozwiązania konfliktu poprzez groźby, co ostatecznie kończy się konfrontacją lub wycofaniem (Aloff, 2002).
- Agresja to każde zachowanie, które przeraża lub sprawia, że czujemy się niekomfortowo (Parsons, 2005).
- Agresja to forma komunikacji, w której agresor stara się zwiększyć dystans społeczny w stosunku do celu ataku (Alexander, 2004).
- Agresja to mniej lub bardziej odpowiednio użyte groźby i wyzwania, kończące się konfrontacją bądź poddaniem się (Overall, 1997).
Wśród głównych funkcji biologicznych agresji należy wyróżnić: równomierne rozmieszczenie osobników tego samego gatunku na dostępnej przestrzeni życiowej, selekcję najsilniejszych osobników poprzez walkę, obronę potomstwa czy samoobronę.
Ze względu na czynniki fizjologiczne wyróżnić można agresję afektywną, czyli związaną z pobudzeniem zarówno autonomicznego układu nerwowego, jak i sympatycznego układu nerwowego (układ współczulny; emocje). Kategoria ta obejmuje wszystkie formy agresji z wyjątkiem zachowań łowieckich. Zachowania wynikają z poczucia zagrożenia. Druga to agresja nieafektywna (cichy atak). Nie powoduje pobudzenia układu sympatycznego i nie jest związana z emocjami. Celem jest tu osiągnięcie
przyjemności, nagrody z zachowania, ale obejmuje atak związany ze wzorem zachowań łowieckich.
W literaturze możemy też spotkać się z podziałem agresji w zależności od tego, czy osobnik dąży do konfrontacji (agresja ofensywna), czy też osobnik jest zmuszony do konfrontacji, ale jej nie chce (agresja defensywna).
Oprócz lęku i stresu agresję może wywołać depresja, czyli zaburzenia jednobiegunowe. Kolejną przyczyną mogą być zaburzenia obsesyjno-kompulsywne, czyli zaburzenie, którego cechą charakterystyczną jest występowanie nawracających, natrętnych myśli (obsesje) i/lub czynności (kompulsje), którym trudno się oprzeć, ponieważ próba powstrzymania się od nich wiąże się z narastającym lękiem, niepokojem, napięciem, cierpieniem. W pracy behawiorysty możemy spotkać się też z syndromem zaburzeń poznawczych (CDS – cognitive dysfunction syndrome), czyli zbiorem objawów związanych ze starzeniem się mózgu. Proces ten postępuje przez cały czas w ciągu życia zwierzęcia. Najczęściej jest zauważalny u zwierząt starszych, jednak nie u wszystkich. Duża grupa aktywnych zwierząt nie choruje. Dokładne przyczyny tego problemu nie zostały poznane. Może wiązać się z zapomnieniem wcześniej wyuczonych nawyków lub całkowitym zaburzeniem zdolności poznawczych. Przy analizie przyczyn agresji należy też wziąć pod uwagę PICA – łaknienie spaczone,czyli zaburzenie polegające na występowaniu apetytu na przedmioty niebędące żywnością (np. ziemia, kreda, węgiel) lub ogromny apetyt na rzeczy, które są w pewnym sensie żywnością, takie jak nieprzetworzone składniki żywności (np. mąka, surowe ziemniaki, skrobia). W przypadku ekstremalnych form jest uważane za dolegliwość medyczną.
Pracując z psem agresywnym, przede wszystkim musimy postawić sobie cele, jakie mamy osiągnąć jako opiekun zwierzęcia, oraz cele, jakie ma osiągnąć pies (poczuć się lepiej, pozbyć się bagażu nieprzyjemnych emocji).
Ważna jest świadomość, że pies nie rozumie kontekstu człowieka, natomiast człowiek może zrozumieć kontekst psa. Jak postępować, aby pies poczuł się lepiej? Jaką strategię mu zaproponować? Jeżeli pies ma problem z daną sytuacją, to naszym zadaniem jest pomóc mu odczuć ulgę, a nie narzucać mu, jak ma się zachować w danej sytuacji.
W pracy z psem mamy do wykorzystania cały wachlarz postępowania. Przede wszystkim skupmy się na wsparciu socjalnym, jakie możemy psu dać. Na początku musimy zrozumieć sygnały, jakie pies nam pokazuje swoją mową ciała – czy nas zatrzymuje, odwraca głowę, zatrzymuje się. Kolejnym krokiem będzie harmonizacja z psem, czyli obserwacja psa i staranie się razem z nim dostosować do sytuacji. Pies wtedy rozumie, że ma w nas wsparcie. Najważniejsze, abyśmy komunikowali psu, że jesteśmy spokojni i ma naszą bliskość. Wykorzystajmy do tego kucnięcie obok psa, odpowiednią intonację głosu czy w niektórych sytuacjach zatrzymanie linką. Po każdej sytuacji stresowej pies powinien mieć z naszej strony zapewnioną możliwość wyładowania się. Wtedy przekierujmy emocje psa np. na zabawkę czy szarpak. Niezastąpione okazuje się pokazanie psu możliwości korzystania z dystansu – możliwość odejścia od stresującego obiektu.
Metody pracy z psem przejawiającym agresję na tle lękowym
W ostatnim czasie w pracy z psami agresywnymi, ale nie tylko, zyskały popularność m.in.:
- Metoda BAT, w którejzastępuje się zachowania niepożądane innymi, zastępczymi zachowaniami dzięki oddaniu psu większej kontroli nad swoimi działaniami. Idea polega na tym, że wywieranie wpływu na otoczenie swoim zachowaniem to podstawowa potrzeba każdego organizmu. Dlatego wtedy, kiedy istnieje taka możliwość, powinniśmy wyposażyć nasze zwierzęta w możliwość wyboru.
- Trening nosework – obecnie nosework stał się sportem kynologicznym bazującym na detekcji zapachów. Wywodzi on się z pracy psów policyjnych. Zadaniem psa w noseworku nie jest jednak tropienie groźnych przestępców czy wykrywanie nielegalnych substancji, tak jak mają za zadanie psy policyjne lub pracujące w służbie człowieka, np. na lotniskach, granicach państw, WOPR czy TOPR, ale znalezienie ukrytej próbki zapachu cynamonu, pomarańczy oraz goździka. Sport ten wykorzystuje naturalne predyspozycje psa do węszenia i świetnie sprawdza się zarówno dla dorosłych i zdrowych psów, jak i dla szczeniąt, psich seniorów czy psów z ograniczeniami fizycznymi.
- Masaż TTouch – jest prostym sposobem na zrelaksowanie psychiczne i fizyczne psa. Propagatorką i twórczynią specjalnego masażu dla psa jest Lindy Tellington-Jones. Swoją metodę nazwała TTouch. Polega ona na umiejętnym dotykaniu psa w różnych miejscach jego ciała. Metoda Lindy Tellington-Jones ma również działanie terapeutyczne. Terapia manualna o nazwie TTouch, poza względami czysto relaksacyjnymi, pomaga zapanować nad psimi fobiami, stresem, a nawet agresją. W metodzie TTouch każdy ruch robić należy bardzo spokojnie, powoli i zgodnie z ruchem wskazówek zegara, czyli przykładamy kciuk do jednego miejsca, a resztą palców, które trzymamy razem, zataczamy na ciele psa kółka. W masażu tym są zróżnicowane ruchy w zależności od części ciała psa, jaką masujemy. Pamiętać należy o dopasowaniu masażu do psa na jego miejscach bardziej wrażliwych na dotyk, np. łapy czy ogon.
- Trening kooperacyjny/medyczny ma swoje korzenie w szkoleniu dużych zwierząt w ogrodach zoologicznych i wykorzystuje on wzmocnienie pozytywne. W treningu tym podstawa to prosta zasada – jeśli zwierzę nie chce uczestniczyć w ćwiczeniu/zabiegu (np.: zapuszczanie kropel do oczu), przerywa zachowanie i odchodzi. Fundamentem kooperacyjnego treningu medycznego jest wybór. Możliwość wyboru pozytywnie wpływa na samopoczucie, nastrój i dobrostan, jest też naturalnie wzmacniająca.
Pracując z psami, przy ustalaniu planu pracy również należy wziąć pod uwagę i zweryfikować, czy dieta danego psa jest właściwa i zaspokaja jego wszystkie potrzeby w zakresie jedzenia. Obok diety ważne jest też zdrowie podopiecznego – jego wiek, choroby, przebyte zabiegi i rekomendacje weterynarza w tym zakresie.
Praca z psem przejawiającym agresję jest wymagającą, ale jednocześnie daje ogromną satysfakcję opiekunowi.
Magdalena Świątkowska
Behawiorysta Centre of Applied Pet Ethology (COAPE). Członek Stowarzyszenia Behawiorystów i Trenerów COAPE. Współpracuje z Wyższą Szkołą Przedsiębiorczości i Administracji w Lublinie oraz Centrum Rozwoju Personalnego we Wrocławiu w zakresie prowadzenia kursów i szkoleń z tematyki behawioru zwierząt towarzyszących. Ukończyła wiele kursów z zakresu behawiorystyki zwierząt towarzyszących. Była gospodarzem i sekretarzem na ringach podczas Euro Dog Show w Nadarzynie w 2018 roku oraz IV Międzynarodowej Wystawy Psów Rasowych w Lublinie w 2019 roku. Wspiera stowarzyszenia i fundacje oraz schroniska działające na rzecz zwierząt. Miłośniczka molosów, a prywatnie właścicielka 5-letniej bokserki Tosi.
Tel.+48 604 37 25 85
e-mail: magdalena.swiatkowska@strefapsa.pl
http://facebook.com/StrefaPsaPL
foto wstępne: Julia Kulczycka
