Książka ta ma wiele zalet. Dla mnie podsdtawową jest ustalenie miejsc gdzie znajdowały się pierwsze lubelskie teatry .Wymieniam więc owe lubelskie przybytki teatru . 1)Magistrat czyli dzisiejszy Ratusz; 2)Pałac Parysów, 3)Resursa kupiecka czyli róg Szopena; 4)Teatr Zimowy przy ulicy Narutowicza ;5) gmach Tivoli czyli teatr letni w Ogrodzie Saskim; 6)Rusałka 1889; 7)teatr Laskowskiego w podwórku przy Niecałej 8)budynek gubernii na placu Litewskim ;9). Teatr Stary na Jezuickiej.Lublin potrzebował już wielkiej sztuki bo miał swą wyrobioną publiczność .
Wiadomo, że każda publiczność chce być uważana za kulturalną . Taka publiczność, potrzebuje klasycznego repertuaru. Sceny angielskie bez przerwy grają Szekspira; francuskie Moliera,niemieckie Goethego i Schillera,hiszpańskie Calderona de la Barca czy Lopeza da la Vega .Konsekwentnie rozumując sceny polskie potrzebują wystawień utworów A. Mickiewicza , J.Słowackiego,Z Krasińskiego no i oczywiście mistrza teatru A.Fredry. W XIX stulecia pojawiły się dezyderaty zbudowania ,,żelaznego repertuaru teatralnego,, który byłby barometrem artystycznego smaku odbiorców.Termin ten wymyślił za Goethem publicysta Hilary Meciszewski w 1843 roku.
Książka Elżbiety Stoch ,, Dzieje klasyki polskiej na scenach lubelskich w latach 1864-1997,, jest w zasadzie podzielona na dwie części.Pierwsza nosi tytuł ,,Fredro na scenach lubelskich,,, To właśnie galicyjski hrabia przez śmiech i sarkazm zbudował polski teatr. Autorka znajduje ponad 190 premier utworów teatralnych komediopisarza na lubelskich scenach. Jest to ilość imponująca .Żaden inny autor nie miał tak licznych wystawień .Można powiedzieć , ze to na nim wychowały się pokolenia lubelskich smakoszy kultury .W jego sztukach grali najwięksi polscy luminarze teatru: A. Grzymała –Siedlecki,J.Rychter,W.Rapacki,J.Kotarbiński,T. Żelazowski,M.Frenkel.Utwory Fredry zawsze zapewniały sukces kasowy. Były też specjalnie przedstawienia grane dla młodzieży.( zapewne w cenzuralnej wersji obyczajowej) . Cenzura carska dbała o prawomyślnośc sztuk .I tak w 1867 zabroniła wystawienia Noclegu w Apeninach a w 1875 roku sztuki Gwałtu co się dzieje .Do 1914 roku Zemstę grano z podtytułem – Za mur graniczny . W 1826/1827 wystawiono fredrowskie komedie Męża i żonę i Cudzoziemszczyznę Wystawił je Kazimierz Skibiński.Inny człowiek teatru, Kajetan Krzesiński dał spektakl jednoaktówki Odludki i poeta: był to klejnot odosobniony na tle owczesnego repertuaru, Po 1834 znów zagrano Zemstę .Papkina kreował Anastazy Julian Toszewicz. W latach 1850/1851 grano Przyjaciół . W roku 1853 znowu Zemsta i Pan Jowialski, Zemstę powtórzono w 1856/1857.W !855 grano Wieczór w Apeninach .Kilka utwórow zagrał w sezonie 18 58 teatr krakowski, rok pożniej wystawino Pana Jowialskiego w sezonie 1859/ 1860 Ratajewicz wystawił pięć sztuk Fredry; w 1862 Zrzędność i przekorę , byłA to ostatnia premiera fredrowska przed powstaniem styczniowym.Dzieła A. Fredry po styczniowym zrywie pojawiily się już w roku 1864. Zrobił to P.Ratajewicz Były to : Nikt mnie nie zna ; Pan Jowialski ,Zrzędność ; Zemsta , Dożywocie, Damy i huzary Pan Geldhab.
S Koźmian sądzi , ze to właśnie A. Fredro dal początek teatrowi narodowemu . Przez niego niszczęśliwy naród odeśmiał dla własnego zdrowia swoje dawne nieszcześcia. ,, Twórcą tego porozbiorowego śmiechu był u nas Fredro.,,.Wydaje się , ze to sztuki Fredry wychowały całe pokolenia lublinian.
Część druga książki jest zatytułowana – Wielcy romantycy polscy w teatrze lubelskim .Omawia ona lubelskie inscenizacje wielkiego dramatu narodowego.Było to trudne gdyż według zaborców- teksty polskich twórców romantycznych były przejawem zakazanych treści . Rosyjska cenzura wykreś lała te fragmenty , w których pojawiły się dla przykładu słowa:ojczyzna,lud,mścić się ,tyran,okowy,Polak, Moskal,Wisła, najeźdźca , przyszłość, patriota, wolność , demokracja .
Pierwsza romantyczne przedstawienie to Mazepa Słowackiego w roku 1858 zagrane przez trupę krakowską towarzystwa Tomasza Andrzeja Chełchowskiego pod zmienionym tytułem i zapewne tekstem jako : Pojedynek czyli Mazepa wychowaniec stepów ukraińskich , drugą grana u nas od 18 72 roku była Maria Stuart – ale zagrano tylko je j fragment i to dopiero po wstawiennictwie Heleny Modrzejewskiej u Marii Calergis- Muchanowej, wielkiej damy rosyjskiego i europejskiego teatru.
W roku 1898 26 lutego a wiec chyba na koniec karnawału wystawiono Balladynę we fragmentach.Mimo, że była to sztuka okaleczona to wraz n tym wystawieniem Słowacki w pełni zagościł w naszym mieście.
W okresie młodej Polski miały miejsce premiery jego pozostałych sztuk . Jednakże Zawisza Czarny był grany dopiero w 1959 roku.Mickiewiczowskie Dziady były na zakazanej liscie w czasach rozbiorówych.Grano je jednakże w oratoryjnej wersji S. Moniuszki . W październiku 1905 roku wystawiono w Lublinie Pana Tadeusza. Sztuka Konfederacji barscy miała pierwsze wystawienie w 1918; Dziady w 1926.Nieboską Komedię Z Krasińskiego we fragmentach wystawiono w 1912 roku zaś Irydiona dopiero reżyserowal A. Zelwerowicz .. W 1928 wystawiono innne dramaty Krasińskiego.Tworcą tych inscenizacji był S. Dąbrowski;Norwid wszedł na sceny lubelskie w 1965: Aktor;Kleopatra i cezar; Promethidion;. Oprócz tego trzonu repertuaru wystwiano: Jana Kochanowskiego Jan i S. Wyspiańskiego.Książka jest niezbędnikiem dla ludzi teatru ale i dla każdego wrażliwego obserwatora życia kulturalnego w naszym mieście.
Krzysztof Jagiełło – Krynecki
