Ochrona obszarów cichych
Ochrona przed hałasem stanowi jedno z ważniejszych wyzwań współczesnego świata. Zanieczyszczenie hałasem powoduje znaczące zagrożenie dla zdrowia i wysokie obciążenie finansowe więc ograniczenie jego skutków może przynieść wiele korzyści. Problem oceny i zarządzania poziomem hałasu w środowisku podejmuje Dyrektywa 2002/49/WE zwana „Dyrektywą hałasową”. Jej celem jest m.in. przyjęcie przez państwa członkowskie planów działania dla zachowania poziomu hałasu w środowisku, na obszarach, gdzie jego jakość jest dobra (ochrona obszarów cichych na terenie aglomeracji i poza aglomeracją). Obszary ciche mają bowiem szczególnie korzystny wpływ na zdrowie i samopoczucie zarówno mieszkańców, jak i turystów. Korzystanie z nich zmniejsza rozdrażnienie, poprawia samopoczucie, pomaga wyeliminować nadmierny stres. Dla istnienia obszarów cichych ważna jest obecność licznych gatunków roślin i zwierząt, ponieważ naturalne dźwięki przyrody są pozytywnie oceniane przez społeczeństwo.
Instrument obszarów cichych na terenie aglomeracji oraz poza aglomeracją został wprowadzony także do obowiązującej w Polsce ustawy Prawo ochrony środowiska (2001). Wyznaczenie obszarów cichych należy do kompetencji rad powiatów i jest wiążące dla instrumentów planowania i zagospodarowania przestrzennego. Jednak instrument ten nie jest wykorzystywany w ochronie mieszkańców Polski przed hałasem. Z czego to wynika? Czy cisza nie ma dla nas wartości? Czy nie potrzebujemy ochrony obszarów cichych? A może zagrożenie hałasem nie jest u nas znaczące?
Z okazji Międzynarodowego Dnia Zagrożenia Hałasem zachęcam do zastanowienia się nad problemem ochrony obszarów cichych. Jego celem jest bowiem zwrócenie uwagi na hałas jako powszechnie występującą uciążliwość o wysoce szkodliwym oddziaływaniu na zdrowie jednostek i społeczeństwa.
Cisza jako wartość
Cisza jest niezwykle trudna do zdefiniowania, choć towarzyszy nam w różnych sytuacjach i na różnych etapach życia. Według T. Olearczyk (2010) jest jednym z najstarszych i najbardziej pożądanych zjawisk na świecie, pomostem łączącym świat zewnętrzny z wewnętrznym. O ile dźwięk świadczy o aktywności i obecności życia, o tyle cisza może oznaczać zagrożenie egzystencji. Jednak nieobecność pewnych dźwięków sprawia, że słuch wyostrza się i wydobywa na wierzch ukrytą warstwę dźwiękową. Stąd cisza może być kojarzona nie tylko negatywnie, jako pustka, zjawisko niepożądane, zagrożenie ale także/ jako obecność dźwięków delikatnych, źródło umysłowego i duchowego spokoju. Cisza ma zatem wiele znaczeń. Jest fenomenem i dobrem określającym jakość życia. Sposób gospodarowania ciszą jest oznaką kultury człowieka. Cisza określana jest „towarem deficytowym”, synonimem komfortu życia, luksusem we współczesnej cywilizacji hałasu i chaosu medialnego. Wśród licznych jej funkcji wyróżnia się m.in. terapeutyczną czy edukacyjną i wychowawczą. Cisza sprzyja koncentracji, refleksji, rozwojowi, pobudza wyobraźnię, fantazję, aktywność twórczą, pomaga rozumieć oraz dostrzegać sens życia i działania ludzkiego, sprzyja panowaniu nad emocjami.
W świetle badań przeprowadzonych wśród lubelskich licealistów i studentów, nawet jeśli respondenci nie uświadamiają sobie jeszcze w pełni znaczenia ciszy intuicyjnie czują, że chwile milczenia i spokoju mogą i powinny być dla nich ważne (Bernat, Bernat 2022). Wraz z wiekiem ta potrzeba rośnie i jest artykułowana w coraz bardziej świadomy sposób. Respondenci zdają sobie sprawę z potrzeby ciszy w rozmaitych miejscach/obszarach, zwłaszcza w parkach, lasach, ogrodach, ale także w bibliotekach i miejscach sacrum (kościół, cmentarz). Na wartość ciszy związanej z przyrodą zwrócono uwagę w licznych publikacjach (m.in. Komppula i in. 2017). Ważną rolę w promocji ciszy odgrywa podejście ekologii akustycznej, koncentrującej się na badaniach krajobrazów dźwiękowych (soundscape), definiowanych jako środowiska akustyczne postrzegane (doświadczane i rozumiane) przez jednostkę lub społeczeństwo w kontekście.
Ograniczenia działalności człowieka w czasie pandemii COVID-19 doprowadziły do obniżenia hałasu w środowisku (Steele, Guastavino 2021). Cisza stała się doświadczeniem charakterystycznym dla tych czasów. Badania przeprowadzone wśród studentów lubelskich uczelni wykazały, że w okresie pandemii, w większym stopniu, zaczęto doceniać walory przyrody i krajobrazu oraz ich lecznicze oddziaływanie, związane także z obecnością ciszy (Bernat i in. 2022).
Ochrona przed hałasem
„Dyrektywa hałasowa” definiuje hałas jako niepożądane lub szkodliwe dźwięki powodowane przez działalność człowieka na wolnym powietrzu i rozróżnia hałas emitowany przez ruch drogowy, ruch kolejowy, ruch samolotowy oraz hałas pochodzący z działalności przemysłowej. Poza wymienionymi coraz większym zagrożeniem jest hałas związany z działalnością rozrywkową (dyskoteki, klubokawiarnie, koncerty, parki rozrywki). Hałas można najogólniej opisać jako uciążliwy dźwięk o częstotliwości 65-70 decybeli (dB). Może powodować nie tylko uszkodzenia słuchu, ale także zaburzenia snu, problemy sercowo-naczyniowe i metaboliczne oraz upośledzenie funkcji poznawczych u dzieci (WHO Europe 2018). Szacuje się, że długotrwałe narażenie na hałas powoduje co roku w Europie 41 000 nowych przypadków chorób serca i 11 000 przedwczesnych zgonów. Badania Europejskiej Agencji Środowiska (EEA) wykazały, że co najmniej jeden na pięciu mieszkańców Unii Europejskiej jest narażonych na szkodliwe poziomy hałasu generowanego przez ruch drogowy (Environmental noise in Europe 2020). Przewiduje się, że liczba ta wzrośnie w nadchodzących latach, zwłaszcza na obszarach miejskich. Ponadto zanieczyszczenie hałasem wpływa na zwierzęta, utrudniając ich komunikację i zwiększając stres, co skutkuje zmianą ich zachowań, a nawet opuszczaniem swoich siedlisk.
W świetle ustawy Prawo ochrony środowiska (2001), ochrona przed hałasem polega na zapewnieniu jak najlepszego stanu akustycznego środowiska, w szczególności poprzez utrzymanie poziomu hałasu poniżej dopuszczalnego lub na tym poziomie oraz zmniejszenie poziomu hałasu co najmniej do dopuszczalnego, gdy nie jest on dotrzymany. Ustawa wprowadziła obowiązek sporządzania strategicznych map akustycznych (co 5 lat) na potrzeby oceny stanu akustycznego środowiska dla aglomeracji o liczbie mieszkańców powyżej 100 tys. oraz terenów poza aglomeracjami dla dróg, linii kolejowych i lotnisk, których eksploatacja może powodować negatywne oddziaływanie akustyczne na znaczących obszarach.
Na podstawie strategicznych map hałasu marszałek województwa opracowuje dla obszaru województwa projekt uchwały w sprawie programu ochrony środowiska przed hałasem. Do ustawy wydane zostały stosowne rozporządzenia wykonawcze. Pod koniec października weszło w życie Rozporządzenie Ministra Środowiska z dnia 1 października 2012 r. zmieniające rozporządzenie w sprawie dopuszczalnych poziomów hałasu w środowisku z 2007 r. Dopuszczalne krótkookresowe poziomy hałasu zostały podniesione z dotychczas obowiązujących w ciągu dnia 55-65 dB do 61-68 dB, zaś w nocy z 50-55dB do 56-60dB (zależnie od rodzaju terenu). Pozostaje to w sprzeczności z zaleceniami Światowej Organizacji Zdrowia (WHO) zakładającymi, że hałas w środowisku w porze dziennej nie powinien przekraczać 50-55 dB w dzień i 40-45 dB w nocy (Berglund i in. 1999). Nadmienić należy, że dopuszczalne poziomy hałasu w środowisku dla poszczególnych rodzajów terenu uwzględnia się w planach miejscowych.
W celu ograniczenia zagrożenia hałasem stosuje się różne rozwiązania, m.in. wyciszenie źródeł hałasu, pasy zieleni, wały ziemne, sztuczne ekrany akustyczne, elewacje budynków rozpraszające dźwięk. Ważną rolę odgrywa też planowanie przestrzenne i projektowanie urbanistyczne. Kluczowym celem planu działania Unii Europejskiej na rzecz zerowego zanieczyszczenia jest zmniejszenie o 30% liczby osób narażonych na hałas transportowy do 2030 r., w porównaniu z 2017 r. (Zero pollution outlook 2022).
Obszary ciche
W świetle ustawy Prawo ochrony środowiska (2001) „rada powiatu może, w drodze uchwały, wyznaczyć obszary ciche w aglomeracji lub obszary ciche poza aglomeracją, uwzględniając szczególne potrzeby ochrony przed hałasem tych obszarów i podając wymagania zapewniające utrzymanie poziomu hałasu co najmniej na istniejącym poziomie”. Obszar cichy na terenie aglomeracji to obszar, na którym nie występują przekroczenia dopuszczalnych poziomów hałasu wyrażonych długookresowym wskaźnikiem hałasu LDWN, zaś obszar cichy poza aglomeracją to obszar, który nie jest narażony na oddziaływanie hałasu komunikacyjnego, przemysłowego lub pochodzącego z działalności rekreacyjno-wypoczynkowej. Obszary, które spełniają kryteria obszarów cichych powinny zostać zidentyfikowane w programach ochrony środowiska przed hałasem. Wyznaczenie wspomnianych obszarów na drodze uchwały rady powiatu jest wiążące dla instrumentów planowania i zagospodarowania przestrzennego, co oznacza, że w planach miejscowych nie można przeznaczyć takiego obszaru dla działalności, która mogłaby powodować zwiększenie poziomu hałasu.
Analiza projektów pierwszych programów ochrony środowiska przed hałasem dla polskich aglomeracji wykazała, że ochronę przed hałasem ogranicza się często do obudowania głównych arterii komunikacyjnych ekranami akustycznymi, bądź wymiany stolarki okiennej. Zapomina się o bardzo ważnej roli planowania przestrzennego, wydzieleniu obszarów cichych, wyłączeniu bądź ograniczeniu ruchu pojazdów, wspieraniu komunikacji pieszej czy też o projektowaniu akustycznym przestrzeni publicznych. Jedynie dla trzech miast: Warszawy, Szczecina i Gdyni zaproponowano wyznaczenie obszarów cichych. W aktualnych programach ochrony środowiska przed hałasem tylko dla sześciu miast wojewódzkich zidentyfikowano takie obszary, ale głównie tam, gdzie mapy akustyczne nie wykazują przekroczeń dopuszczalnych poziomów hałasu. Poza akustycznymi innych kryteriów nie uwzględniono.
Europejskie państwa kładą duży nacisk na wyznaczanie obszarów cichych. Muszą one spełniać określone kryteria. Europejska Agencja Środowiska (EEA) wśród kryteriów delimitacji obszarów cichych w aglomeracjach wskazuje m.in.: nieprzekroczoną wartość wskaźnika hałasu (LDWN< 55 dB), funkcję (tereny rekreacyjno-wypoczynkowe, obiekty dziedzictwa kulturowego i przestrzenie publiczne, miejsca wrażliwe – szpitale, szkoły) i pokrycie terenu (wysoki stopień pokrycia roślinnością), bezpieczną odległość od uciążliwych źródeł hałasu, duże walory krajobrazowe (estetyczne) oraz dobrą dostępność (Quiet areas in Europe 2016). Po przeprowadzeniu badań przez Europejską Agencję Środowiskową (EEA) okazało się, że jedynie około 18% obszaru Europy można uznać za ciche, zaś około 30% jest potencjalnie narażona na hałas. 60 % badanych krajów wyznaczyło co najmniej jeden obszar cichy (Environmental noise in Europe 2020).
Ochrona obszarów cichych jest ważną częścią strategii ochrony przed hałasem w wielu miastach europejskich. Dla przykładu w Londynie poprzez partnerstwo publiczno‐prywatne promowane są przykładowe projekty ulepszania warstwy dźwiękowej krajobrazu oraz poprzez właściwe planowanie minimalizowany jest hałas i zabezpieczane są najcenniejsze, unikalne krajobrazy dźwiękowe. Obszarami szczególnego zainteresowania są doliny rzeczne, skwery, parki, otwarte przestrzenie jako ostoje spokoju i równowagi (tranquillity). Planowanie przestrzenne ma promować strefy ciszy oraz obszary względnej równowagi i osobliwych krajobrazów dźwiękowych (areas of relative tranquillity or special soundscape interest).
W opracowanie „Quieting Open Spaces” przygotowano rekomendacje w zakresie kształtowania obszarów cichych. Hałas został tu potraktowany jako problem krajobrazowy z uwagi na znaczący wpływ na postrzegany charakter i jakość krajobrazu.
W Lublinie nie wyznaczono administracyjnie obszarów cichych. Jednak badania przeprowadzone w 2022 r. wykazały, że jako miejsca/obszary ciche w Lublinie wskazywane są głównie parki, znajdujące się w centrum miasta lub w jego pobliżu: Ogród Saski, Park Ludowy. Ponadto liczne odpowiedzi dotyczą Zalewu Zemborzyckiego, lasu Stary Gaj i Ogrodu Botanicznego, znajdujących się na obrzeżach Lublina. Zainteresowanie zyskują także inne parki, lasy, ogrody oraz wąwozy. Świadczy to o dużym potencjale przyrodniczym i antyhałasowym miasta (Bernat, Bernat 2022).
Wnioski
Obszary ciche powinny być przedmiotem ochrony jako ważne w kontekście jakości życia. Identyfikacja i ochrona obszarów cichych zajmuje ważne miejsce w europejskiej polityce hałasowej, ale w Polsce jest traktowana marginesowo. Ani „Prawo ochrony środowiska” (2001), ani inne akty prawne, nie precyzują bliżej jakimi kryteriami należy się posługiwać przy wyznaczaniu obszarów cichych. Pewne wskazówki można znaleźć w publikacjach naukowych i poradnikach przygotowanych m.in. przez Europejską Agencję Środowiskową (EEA).
W identyfikacji obszarów cichych w europejskich państwach i miastach kluczową rolę odgrywają kryteria akustyczne (dopuszczalny poziom hałasu nie powinien przekraczać 55 dB). Ponadto dostrzega się związek istnienia obszarów cichych z funkcją i pokryciem terenu (głównie są to tereny zieleni, spełniające funkcje rekreacyjne). Ważną rolę odgrywa też rozpoznanie preferencji społecznych. Do identyfikacji obszarów cichych wskazane jest włączenie mieszkańców. Warto jednak wzmocnić rolę edukacji, ukierunkowanej na wzrost świadomości na temat ciszy i hałasu. Zgodnie z przesłaniem W. Sztumskiego (2010) ciszą powinniśmy przezwyciężać hałas. Trzeba być jednak przekonanym o wartości ciszy
i promować ją na co dzień a nie tylko z okazji święta. Wyznaczone administracyjnie obszary ciche mogą być nie tylko jednym ze sposobów ochrony przed hałasem, ale także mogą przyczyniać się do promocji ciszy. Ważne są jednak również nasze codzienne wybory i zachowania, ukierunkowane na rezygnację z generowania hałasu i higienę słuchu. Aby jeszcze bardziej dostrzegać wartość ciszy, zachęcam do praktykowania samodzielnych ćwiczeń uwrażliwiających na dźwięki i ciszę, zwanych „czyszczeniem uszu” (ear cleaning) (Schafer 1995; Dymiter 2021). Naprawdę warto…
tekst Dr hab. Sebastian Bernat, prof. UMCS
Źródła:
- Berglund B., Lindvall T., Schwela D. H. (1999). Guidelines for community noise. World Health Organization Geneva. Pobrano z: https://apps.who.int/iris/handle/10665/66217 (dostęp: 13.04.2023)
- Bernat S., Bernat J. (2022). Zjawisko ciszy w edukacji geograficznej. Prace Komisji Krajobrazu Kulturowego, 47, 1.
- Bernat S., Trykacz K., Skibiński J. (2022). Landscape Perception and the Importance of Recreation Areas for Students during the Pandemic Time. International Journal of Environmental Research and Public Health, 19, 16: 9837.
- Dymiter M. (2021). Przewodnik dla audiokulturalnych. Wyd.ADAMADA Gdańsk
- Dyrektywa 2002/49/WE Parlamentu Europejskiego i Rady w sprawie oceny i zarządzania poziomem hałasu w środowisku (Dyrektywa Hałasowa). Pobrano z: https://eur-lex.europa.eu/PL/legal-content/summary/assessment-and-management-of-environmental-noise.html (dostęp: 13.04.2023)
- Environmental noise in Europe (2020). Pobrano z: https://www.eea.europa.eu/publications/environmental-noise-in-europe (dostęp: 13.04.2023)
- Komppula R., Konu H., Vikman N. (2017). Listening to the sounds of silence: forest based wellbeing tourism in Finland. In: J.S. Chen, N.K.Prebensen (Eds), Nature Tourism. Routledge, 120-130.
- Zero pollution outlook (2022). Pobrano z: https://publications.jrc.ec.europa.eu/repository/handle/JRC129655 (dostęp: 13.04.2023)
- Olearczyk T. (2010). Pedagogia ciszy. WSF-P „Ignatianum”, Wyd. WAM Kraków.
- Quiet areas in Europe. EEA Report No 14 (2016). Pobrano z: https://www.eea.europa.eu/publications/quiet-areas-in-europe (dostęp: 13.04.2023)
- Rozporządzenie Ministra Środowiska z dnia 14 czerwca 2007 r. w sprawie dopuszczalnych poziomów hałasu w środowisku (z późn. zm).Dz.U.2014.112
- Schafer M. (1995). Poznaj dźwięk. 100 ćwiczeń w słuchaniu i tworzeniu dźwięków (R. Augustyn, tłum.). Brevis Poznań.
- Steele D., Guastavino C. (2021). Quieted City Sounds during the COVID-19 Pandemic in Montreal. International Journal of Environmental Research and Public Health, 18, 11: 5877.
- Sztumski W. (2010). Ekologia ciszy jako element sozologii systemowej wzbogacający koncepcję rozwoju zrównoważonego. Problemy Ekorozwoju, 5, 2, 61-68.
- Ustawa z dnia 27 kwietnia 2001 r. Prawo ochrony środowiska, Dz. U. 2001 Nr 62 poz. 627 z późn. zm.
- WHO Europe (2018). Environmental noise guidelines for the European region, World Health Organization Regional Office for Europe, Copenhagen. Pobrano z: https://www.who.int/europe/publications/i/item/9789289053563 (dostęp: 13.04.2023)
Dr hab. Sebastian Bernat, prof. UMCS – geograf zatrudniony w Katedrze Gospodarki Przestrzennej UMCS w Lublinie. Jego badania koncentrują się głównie na percepcji i przemianach krajobrazu, planowaniu i zarządzaniu krajobrazem oraz turystyce kulturowej. Autor ponad 180 publikacji naukowych i popularnonaukowych, redaktor naukowy kilku publikacji zbiorowych z zakresu studiów krajobrazowych. Autor monografii „Dźwięk w krajobrazie. Podejście geograficzne” (Wyd. UMCS Lublin, 2015). Członek Zarządu Komisji Krajobrazu Kulturowego Polskiego Towarzystwa Geograficznego. Organizator Interdyscyplinarnych Seminariów Krajobrazowych, także dotyczących tematyki dźwięku i ciszy.
Źródło: Uniwersytet Marii Curie-Skłodowskiej w Lublinie
