Prof. Jerzy Kłoczowski, historyk mediewista, specjalizujący się w historii Europy Środkowo-Wschodniej, w tym dziejów Polski. Rocznik 1924, absolwent Uniwersytetu im. Adama Mickiewicza w Poznaniu oraz Uniwersytetu im. Mikołaja Kopernika w Toruniu. Od 1950 roku związany z KUL, gdzie kierował Katedrą Archeologii Polski i Katedrą Historii Kultury Polskiej, kierownik Instytutu Geografii Historycznej Kościoła w Polsce, dziekan Wydziału Nauk Humanistycznych. Senator RP, założyciel i dyrektor Instytutu Europy Środkowo-Wschodniej. Doktor honoris causa paryskiej Sorbony. Przewodniczący Polskiego Komitetu ds. UNESCO. To zawodowy życiorys, ale jest jeszcze ten prywatny – żołnierz Armii Krajowej walczący w Powstaniu Warszawskim, uhonorowany m.in. Orderem Virtuti Militari i Orderem Orła Białego. Dokonania i postawa życiowa, którymi można zapełnić kilka życiorysów. W okresie PRL stał się specjalnym „materiałem” do rozpracowania przez Służbę Bezpieczeństwa, w konsekwencji czego w czasach IV RP został bohaterem lustracji, stając się tym samym symbolem przewrotności historii i konsekwencji działań podejmowanych przez SB.
Maciej Sobieraj, dawny student prof. Kłoczowskiego, autor książki Między oporem a lojalnością. Działania SB wobec KUL na przykładzie rozpracowania prof. Jerzego Kłoczowskiego na swój warsztat wziął działania Służby Bezpieczeństwa dotyczące życia uniwersytetu w latach 1956–1989. Jak pisze w przedmowie prof. Andrzej Friszke „Po raz pierwszy w takim stopniu i z tak ciekawymi wnioskami opisano walkę z Katolickim Uniwersytetem Lubelskim. Obejmowała ona zarówno inwigilację, szykany, naciski i inspiracje, podejmowane wobec władz uczelni, by wpływać na ich kształtowanie, jak i negatywne opiniowanie prac habilitacyjnych i doktorskich”. Ale to jest tło wydarzeń, bo głównym wątkiem publikacji jest rozpracowanie przez SB profesora KUL, m.in. na podstawie licznych donosów współpracowników, nieudanego werbunku i nieustannej inwigilacji. Skończył się PRL, ale została scheda po SB. Wprawdzie teczka Jerzego Kłoczowskiego została zniszczona, ale w 2004 i 2005 r. media oskarżyły naukowca o bycie tajnym współpracownikiem o pseudonimie „Historyk”. Maciej Sobieraj nie miał łatwej pracy, musiał dotrzeć do materiałów pobocznych, dotyczących często niepowiązanych z Kłoczowskim osób czy licznych notatek służbowych SB. Jednak tak rozległe badania pozwoliły mu na poznanie skali, z jaką były prowadzone działania służb przeciwko KUL jako enklawy niezależności przez całe lata PRL, a także kształcenia duchowieństwa. Kwerenda dokumentów jednoznacznie wykazała, że oskarżenia profesora o współpracę z SB były fałszywe.
Praca nad książką trwała pięć lat, ale jej pomysł narodził się kilka lat wcześniej, w momencie, kiedy autor uznał, iż powielane w prasie i Internecie informacje jakoby prof. Kłoczowski był „wieloletnim agentem wpływu” były karygodnym nadużyciem w świetle dokumentów bezpieki, które zachowały się w archiwum IPN.
Książka Macieja Sobieraja liczy ponad 800 stron, a na jej kartach pojawia się wiele wątków i znanych postaci. Tym jest to ciekawsze, że chociażby w poddanym analizie 1974 roku Wydział IV Komendy Wojewódzkiej MO w Lublinie miał na KUL blisko 30 tajnych współpracowników, z czego aż 14 z kadry naukowej, ale już w 1982 r. było ich 53, w tym ponad połowę stanowili naukowcy i pracownicy administracji. I tu rodzi się pytanie o rozmiar inwigilacji pracowników KUL, fałszywe oskarżenia i spreparowane dokumenty świadczące o rzekomej współpracy, a które w Polsce po 1989 roku stały się źródłem pomówień, śledztw lustracyjnych, ale i ludzkich dramatów spowodowanych poddaniem w wątpliwość całokształtu ich działalności i postawy moralnej. „Atak nastąpił na fali wzmożonego zainteresowania lustracją, która według narzucanej przez wielu prawicowych publicystów narracji miała pogrążyćdotychczasowe elity polityczne i intelektualne, w tym autorytety głównego nurtu »Solidarności«. Oczekiwali oni, że akta SB przekazane do powstałego w 2000 r. Instytutu Pamięci Narodowej potwierdzą ich uprzedzenia” – pisze w przedmowie do książki Sobieraja prof. Andrzej Friszke. Parafrazując słowa historyka: pomówienia żyją własnym życiem, niezależnie od przeprowadzonych kwerend i zgromadzonych dowodów. Jednocześnie trzeba mieć świadomość, że nie każdy pokrzywdzony może oczekiwać na tak wszechstronne badania naukowe dotyczące jego przypadku, więc z tym trudnym „dziedzictwem” pozostawionym przez służby PRL trzeba będzie mierzyć się bez końca.
Marta Mazurek
Maciej Sobieraj, Między oporem a lojalnością. Działania SB wobec KUL na przykładzie rozpracowania prof. Jerzego Kłoczowskiego, oprac. dokumentów Michał Mroczek, IPN, Lublin 2015
Książkę można kupić w siedzibie IPN w Lublinie, ul. Staszica 22A. Kontakt: Mariusz Sawa, tel. (81) 53 63 480
