Wystawa „SS-Sonderkommando Sobibor. Niemiecki obóz zagłady 1942–1943”, otwarta 29.10.2020 r., unaocznia i przybliża realia funkcjonowania niemieckiego obozu zagłady w Sobiborze jako części zakrojonego na szeroką skalę planu eksterminacji ludności żydowskiej w okupowanej przez III Rzeszę Europie.
Celem wystawy jest upamiętnienie i przywrócenie podmiotowości tysiącom – w większości bezimiennych – ofiar z pomocą swoistej archeologii pamięci.
Na 16 panelach tematycznych omówione zostały najważniejsze zagadnienia pozwalające zrozumieć historię Zagłady – od założeń nazistowskiej polityki rasowej i planów eksterminacji Żydów pod kryptonimem „Einsatz Reinhardt”, poprzez organizację wysiedleń i masowych mordów, po szczegółowe zagadnienia dotyczące funkcjonowania obozu oraz zorganizowanego w październiku 1943 roku powstania więźniów.
Wystawa pozwala nie tylko zrozumieć historię, ale również ukazać indywidualne losy jej uczestników. Stało się to możliwe dzięki zaprezentowaniu relacji byłych więźniów, przywołaniu nazwisk ofiar, miejsc ich pochodzenia, przedstawieniu fotografii niektórych z nich. Niemal setka zdjęć i dokumentów odtwarza topografię obozu, wygląd znajdujących się na jego terenie zabudowań, utrwala dramat deportacji i transportu więźniów, pokazuje twarze sprawców zbrodni i ich ofiar. Tę misternie skonstruowaną bazę wspomnień dopełniają przedmioty osobiste pomordowanych, odnalezione podczas prac archeologicznych. Wystawa podkreśla ich szczególne znaczenie.
Centralną część przestrzeni ekspozycyjnej stanowi dwudziestopięciometrowa gablota. Za szybą, w jej mlecznobiałym wnętrzu przywodzącym na myśl laboratorium, zgromadzono ponad 700 obiektów. Są to głównie rzeczy należące do zgładzonych: biżuteria, klucze, okulary, fragmenty ubrań, przybory piśmiennicze – niektóre można przypisać konkretnym osobom, większość jednak stanowi archiwum anonimowych świadectw śmierci. Przedmioty te opowiadają własną historię, tworzą równoległą narrację, pozwalającą widzowi na konfrontację z dualizmem Zagłady: jej przekraczającą wyobraźnię masowością i indywidualnym doświadczeniem śmierci. Ich kumulacja działa przytłaczająco – są jak kamienie pobliskiej polany mogił symbolizujące mnogość ofiar. Jednak na każdy z nich można też spojrzeć osobno – pełen znaczenia drobiazg uruchamia wyobraźnię, która w tym małym fragmencie pozwala poczuć głębię indywidualnej tragedii. Na taki bezpośredni, wręcz osobisty kontakt pozwalają także oddzielne, niewielkie gabloty wmurowane w ściany. Umieszczone w nich artefakty – zegarek, który się zatrzymał, dziecięca zabawka – reprezentują losy pojedynczych osób. Ten ludzki wymiar wystawy wydaje się najważniejszy.
W założeniu twórców ekspozycji to właśnie muzealne obiekty są podstawą budowania historycznej narracji, emocjonalnym punktem wyjścia dla wysiłku zrozumienia historii, przedmiotem wnikliwego namysłu i interpretacji, otwierającym możliwość lepszego poznania miejsca i ludzi. Rzeczy stały się tu nośnikami pamięci.
Ważnym elementem wystawy jest makieta, będąca efektem mozolnej pracy historyków i archeologów, która możliwie najwierniej odtwarza topografię obozu, dając poczucie namacalnego obcowania z przeszłością. Z kolei projekcje multimedialne umożliwiają odbiorcom interakcję z materiałami dokumentalnymi i własne poszukiwania w bogatym repozytorium.
Architektura i scenografia ekspozycji, nawiązujące do historycznego wyglądu obozu – konstrukcja przypominająca rampę kolejową, czy pomieszczenie ze ścianami wyłożonymi zwęglonym drewnem – budują nastrój, podkreślają treść i przekaz. Pomagają odtworzyć wizualną pamięć miejsca.
Kurator wystawy: Tomasz Kranz
Autorzy scenariusza wystawy: Tomasz Kranz, Dariusz Libionka, Krzysztof Banach
Wybór eksponatów: Aleksandra Szymula
Współpraca: Jakub Chmielewski, Łukasz Myszala, Dorota Niedziałkowska, Tomasz Oleksy-Zborowski, Magdalena Petruk, Lech Remiszewski, Izabela Tomasiewicz
Tłumaczenie na język angielski: Witold Wojtaszko
Redakcja językowa i korekta tekstów do wystawy: Dorota Niedziałkowska, Lech Remiszewski
Projekt i aranżacja plastyczna: Kłaput Project S.C. J. Kłaput, B. Kłaput
Koordynacja realizacji wystawy: Izabela Tomasiewicz
Realizacja wystawy: Group AV Sp. z o.o.
Projekt i wykonanie makiety obozu: Wojciech Zasadni
Wersja językowa wystawy: polsko-angielska
Materiały prasowe Państwowego Muzeum na Majdanku
