Antropologia dziecięcej codzienności
Moim obszarem badawczym jest antropologia dzieciństwa, szczególnie jego przeżywanie w kontekstach związanych z psychiatrią. Antropologia od anthropos (człowiek) i logos (nauka) traktuje o ludziach, ściślej – o fizycznych, ekologicznych, społecznych i kulturowych aspektach ich bycia w świecie. Choć pierwsi antropologowie i antropolożki studiując kultury tubylcze w swoich opisach eksplorowali także dziecięcą rzeczywistość (np. antropolożka Margaret Mead prowadząca badania terenowe na Wyspach Samoa w pierwszej połowie XX wieku), to odkrycie dzieciństwa – tak jak uformowało się ono w kulturach zachodnich, wraz z postulatem systematycznego badania tego okresu ludzkiego życia – nauki społeczne zawdzięczają francuskiemu historykowi Philipowi Ariès (2022). W drugiej połowie XX wieku skonsolidował się interdyscyplinarny nurt stawiający dzieciństwo w centrum zainteresowań badawczych. Kierunek rozwoju nowego paradygmatu wypracowywali m.in. Allison James, Alan Prout, Jens Qvortrup, Chris Jenks. Studia nad dzieciństwem (z ang. childhood studies) to propozycja spojrzenia na współczesne dzieciństwa (liczba mnoga ma podkreślać faktyczną wielość dziecięcych światów i kontekstów, w których doświadczają siebie) łącząca różne perspektywy, m.in. socjologiczną, antropologiczną, psychologiczną, pedagogiczną, literaturoznawczą i historyczną. Paradygmat ten oparty został o kilka kluczowych założeń.
Dziecięca sprawczość
W badaniach z dziećmi newralgicznym pojęciem stała się dziecięca sprawczość. Dzieci przestają być rozumiane jako wypadkowa procesów socjalizacji, jako podmioty nieracjonalne, pasywne, w drodze rozwoju do pozytywnej normy, t.j. dorosłości, wpasowujące się w świat zorganizowany przez racjonalnych dorosłych i niebędące w stanie go zmieniać. W opozycji do tego wyobrażenia mocno eksponowana jest dziecięca sprawczość rozumiana jako działania dzieci mające formujący wpływ na społeczną rzeczywistość. Przykładem mogą być badania porównawcze brytyjskiej socjolożki Iliny Singh z Uniwersytetu Oxfordzkiego przeprowadzone w Wielkiej Brytanii i w USA w ramach międzynarodowego projektu „Voices” dotyczącego ADHD. Na podstawie rozmów z dziećmi na temat diagnozy, autorka zauważyła m.in., że dzieci używają diagnozy ADHD do własnych celów. 11-letni Lionel wyraził to np. w ten sposób: „Jeśli naprawdę mi dokuczają albo dokuczają moim kolegom, wtedy włączam swoje ADHD. Zaczynam się wściekać i ich straszyć…” (Singh s. 2018, 119). Również mój, oparty o metody etnograficzne, projekt badawczy dotyczący dziecięcych doświadczeń ADHD pokazał, jak dzieci aktywnie negocjują sytuacje określania ich zachowań i stanów w kontekście medycznym, a w szczególności psychiatrycznym czy psychologicznym (Witeska-Młynarczyk 2019). Jest to ciekawe szczególnie w kontekście praktyk związanych z psychiatrią, gdzie dziecko pozostaje w asymetrycznych relacjach względem instytucji, ekspertów, opiekujących się nim dorosłych, a mimo to, próbuje aktywnie uczestniczyć w negocjacjach swojej pozycji i tożsamości.
Dziecięca partycypacja
Traktowanie dzieci jako sprawczych znalazło swoje odzwierciedlenie w metodologii badań z dziećmi. Badania nurtu childhoods studies realizowane są „z” dziećmi a nie „o” dzieciach. Oznacza to, że nieetyczne jest prowadzenie badań bez uzyskania świadomej zgody dzieci na udział w nich nawet w sytuacji, gdy ich dorośli opiekunowie wyrażą na to zgodę. Postuluje się, by informacje dot. tematu i celu ewentualnych projektów badawczych formułowane były w sposób zrozumiały dla młodych uczestników badań. W końcu w licznych projektach wdrażane są metody partycypacyjne, które w różnym stopniu włączają uczestników badań w ich projektowanie, realizację, dyskusje dotyczące wyników badań czy formułowanie wniosków. W zeszłym semestrze, w ramach prowadzonych przeze mnie zajęć Etnografia kognitywna studenci kognitywistyki UMCS zrealizowali projekt „Mapowanie miasta z dziećmi. Perspektywa childhood studies”. Wyniki badań prezentowaliśmy w formie plakatu w ramach Dnia Socjologa. W tym projekcie miasto rozumieliśmy jako przestrzeń dziecięcych praktyk (Christensen, O’Brien 2003). Jedną z inspiracji był dla nas międzynarodowy projekt „The Growing Up in Cities” realizowany pod patronatem UNESCO. Angażował on młodych ludzi z różnych miast świata w badania partycypacyjne dokumentujące ich codzienność w mieście, a także ich pomysły na zmianę. Wsłuchanie się w głosy dzieci miało przełożyć się na planowanie faktycznych rozwiązań zgodnych z ich opiniami (Chawla, Driskell 2006). W naszym projekcie nie było szans na planowanie faktycznych rozwiązań, ale ćwiczyliśmy np. tworzenie scenariuszy badawczych wraz z dziećmi prowadząc badania w dwóch etapach – pilotażowym, w którym dzieci komentowały i zgłaszały uwagi do scenariusza oraz właściwym, w którym inni uczestnicy realizowali ostateczny scenariusz. Bazując na tych aktywnościach, w ramach tegorocznego Lubelskiego Festiwalu Nauki grupa studentek kognitywistyki przeprowadzi kolejny projekt „Dziecięce cityscape”. W ich imieniu serdecznie zapraszam do udziału dzieci zainteresowane aktywnym uczestnictwem w antropologicznym mapowaniu przestrzeni miejskiej, którą użytkują.
Dziecięce obywatelstwo
Mówiąc o partycypacji trudno nie wspomnieć o Konwencji o Prawach Dziecka uchwalonej przez ONZ w 1989 roku, a ratyfikowanej przez Polskę w 1991 roku. W świetle tych ustaleń dziecko traktowane jest jak podmiot, który ma prawo wyrażać opinie, szczególnie w sprawach, które go dotyczą. To te rozwiązania stały się inspiracją dla nurtu childhood studies. U ich podstaw leżą marzenia o społeczeństwie zaangażowanym, demokratycznym, takim, w którym szanowana jest każda jednostka, a różnorodność perspektyw i sposobów życia, traktowana jest jako zasób, a nie problem. Dzieci w tej perspektywie są więc traktowane jako pełnoprawni obywatele zarówno w ramach swoich wspólnot lokalnych, narodowych, jak i świata. Angażując dzieci w projekty badawcze naukowcy i naukowczynie promują zarazem określoną postawę wobec świata. Ufają, że włączanie dzieci w procesy decydowania o sobie i swoim otoczeniu mogą być pozytywnie formujące.
Badamy z dziećmi
W Polsce niekwestionowanym sercem badań z dziećmi stał się Interdyscyplinarny Zespół Badań nad Dzieciństwem Uniwersytetu Warszawskiego (IZBD). Ponadto w tym roku w ramach Polskiego Towarzystwa Socjologicznego rozpoczęła swoją działalność sekcja Socjologii Dzieci i Dzieciństwa. W ramach IZBD UW prowadzone były różne badania z dziećmi, m.in. dotyczące nowych technologii reprodukcyjnych, ADHD, adopcji, opieki naprzemiennej, pandemii, otyłości, piśmiennictwa. Zespół wydaje też serię książkową zatytułowaną Dzieci/Granice/Etnografie, w ramach której wybrane tytuły wydawane są w dwóch tomach. Tom drugi przygotowywany jest specjalnie dla dziecięcych czytelników. Z jednej strony jest to ukłon w stronę uczestników i uczestniczek badań. Dostają oni dostęp do wiedzy, w procesie produkcji której uczestniczyli. Z drugiej strony, badaczki otwierają się też na szerszą publiczność dziecięcą – szukając atrakcyjnych i zrozumiałych form przekazu często trudnych i tabuizowanych treści, takich jak bycie dzieckiem z in vitro, chodzenie do psychiatry czy bycie dzieckiem rozwiedzionych rodziców.
Naukowczynie i naukowcy pracujący w nurcie childhood studies twiedzą, że dzieci mogą uczestniczyć w poważnych debatach na równych prawach. Wierzą też, że ważne jest tworzenie przestrzeni, w których dzieci mogą swobodnie opowiadać o swoich doświadczeniach i dzielić się swoimi opiniami na różne tematy. Ich głosy mogą wskazywać dobre kierunki zmian. Ich opinie często oferują świeże spojrzenie. Praca z nimi to duża przyjemność również dlatego, że studia nad dzieciństwem rozwinęły szereg kreatywnych metod, tak, by nie zanudzić dzieci zwykłą rozmową (praca rysunkiem, nagrywanie filmów, spacery poznawcze itd.).
Literatura:
- Ariès Philippe, 2022, Historie dzieciństwa. Dziecko i rodzina w czasach ancien régime’u, tłum. Martyna Ochab, Wydawnictwo Aletheia.
- Chawla Louise, Driskell David, 2006, “the Growing Up in Cities Project: Global Perspective on Children and Youth as Catalysts for Community Change”. Journal of Community Practice 14(1-2), s. 183-200.
- Christensen Pia, O’Brien Margaret, 2003, Children in the city. Home, neighbourhood and community. Reoutldge Falmer.
- Singh Ilina, 2018, „Złość i agresja. ADHD w Wielkiej Brytanii z perspektywy dzieci”, tłum. Mateusz Durczak, w: Antropologia psychiatrii dzieci i młodzieży. Wybór tekstów, red. Anna Witeska-Młynarczyk, Oficyna Naukowa, s. 101–129.
- Witeska-Młynarczyk Anna, 2019, Dziecięce doświadczenia ADHD. Etnografia spornej jednostki diagnostycznej, Oficyna Naukowa.
Artykuł powstał w ramach cyklu „Okiem eksperta” realizowanego przez Centrum Prasowe UMCS.
Dr hab. Anna Witeska-Młynarczyk – antropolożka społeczna, członkini Interdyscyplinarnego Zespołu Badań nad Dzieciństwem UW, adiunkta w Instytucie Socjologii UMCS. Autorka i redaktorka książek: Antropologia psychiatrii dzieci i młodzieży. Wybór tekstów, Dziecięce doświadczenia ADHD. Etnografia spornej jednostki diagnostycznej, Dzieci z nie-miejsc. Kiedy doświadczenie staje się opowieścią.
foto Klaudia Olender
