Po raz pierwszy spotkali się w 1987 roku. Zdzisław Kudelski, młody badacz literatury z Lublina, był wtedy na stypendium naukowym w Rzymie. Kiedy Stanisław August Morawski (prezes Fundacji Rzymskiej im. Margrabiny J. S. Umiastowskiej) zaproponował spotkanie z autorem „Innego świata”, nie mógł powiedzieć nic innego niż „tak”. Gustaw Herling-Grudziński, znany z dużego dystansu, zgodził się na półtoragodzinną rozmowę. Ich pierwsze spotkanie trwało trzy dni.
Z jednej strony pisarz, który przeżył koszmar radzieckich łagrów i dał temu świadectwo we wstrząsającym „Innym świecie”, emigrant, dziennikarz, eseista, żołnierz Armii Andersa, uczestnik bitwy pod Monte Cassino, pochodzący z Kielc, na stałe mieszkający w Neapolu, gdzie zmarł w 2000 roku, współpracujący z wydawaną w Paryżu „Kulturą”, członek Instytutu Literackiego, współpracownik Radia Wolna Europa.
Z drugiej strony absolwent polonistyki KUL, zafascynowany odkrywaniem tego, co w Polsce wówczas było zabronione – literatury emigracyjnej i jej twórców, dorobku Instytutu Literackiego w Paryżu i schedy po świecie, którego już nie ma, a który udało mu się jeszcze zobrazować na podstawie rozmów właśnie z Gustawem Herlingiem-Grudzińskim czy Józefem Czapskim. To był też początek jego własnej historii – życia, które poświęcił historii literatury polskiej na obczyźnie.
Spotkanie Gustawa Herlinga-Grudzińskiego i Zdzisława Kudelskiego zaowocowało dwudziestoletnią przyjaźnią twórcy i jego redaktora i biografa, czego konsekwencją są publikacje będące wnikliwą analizą dorobku tego jednego z najbardziej gorących nazwisk polskiej powojennej literatury. Począwszy od pierwszego zbioru szkiców „Pielgrzym Świętokrzyski. Szkice o Herlingu-Grudzińskim”, poprzez opiekę nad redakcją krajowych wydań utworów Gustawa Herlinga-Grudzińskiego (m.in. książkowego debiutu w Polsce – tomu „Wieża i inne opowiadania”), a także redakcją jego „Pism zebranych”, wydanych przez Spółdzielnię Wydawniczą „Czytelnik”. Dorobek imponujący, bo składają się na niego 23 tomy. Do tego trzeba jeszcze dołączyć publikacje Zdzisława Kudelskiego ‒ antologię „Herling-Grudziński i krytycy” oraz tom „Spotkania z paryską >>Kulturą<<”, a także teksty prasowe, które ukazały się na łamach „W drodze”, „Przeglądu Powszechnego”, „Więzi”, „Tygodnika Powszechnego”, „Kresów” i wielu innych.
I oto prawie 30 lat od pierwszego spotkania pisarza i badacza jego twórczości pod metrem w Neapolu prezentujemy ostatnią publikację Zdzisława Kudelskiego „Gustaw Herling-Grudziński i >>Kultura<< paryska (1947–1996): fakty ‒ historia‒świadectwa”, która prezentuje i interpretuje fascynujące relacje dwóch gigantów życia literackiego na emigracji ‒ Jerzego Giedroycia i Gustawa Herlinga-Grudzińskiego, których spór o Polskę nagle zakończył przyjaźń i 40-letnią współpracę na łamach „Kultury”. W obszernie przytaczanej korespondencji pojawiają się również wątki takich postaci związanych z Maisons-Laffitte (siedziba Instytutu Literackiego „Kultury” w Paryżu), jak Adam Ciołkosz, Jan Nowak-Jeziorański czy Zofia Hertz. Co ciekawe, Zdzisław Kudelski aż 19 lat starał się o dostęp do archiwum Instytutu. Bohaterowie planowanej książki ciągle zmieniali zdanie, dopiero po ich śmierci zbiory udostępnił Henryk Giedroyc, brat Jerzego. Książka ważna z wielu powodów – przede wszystkim jednak ukazująca myślenie o sprawach Polski w niebywałym sporze intelektualnym. Bo i takich sporów też już dziś nie ma. (gras)
Gustaw Herling-Grudziński i „Kultura” paryska (1947‒1996): fakty ‒ historia ‒ świadectwa / Zdzisław Kudelski.
Lublin: Towarzystwo Naukowe Katolickiego Uniwersytetu Lubelskiego Jana Pawła II, 2013.
