Czwartek jest jednym z najdawniejszych przedmieść miasta Lublina. Jest zlokalizowane na wzgórzu położonym na północny zachód od Starego Miasta, przy trakcie prowadzącym na Ruś.
Nazwa dzielnicy
Nazwa przedmieścia Czwartek dowodzi istnienia tu osady targowej jeszcze w okresie przedlokacyjnym. Potwierdza to kupiecko-targowy charakter wezwania kościoła znajdującego się w tym miejscu. Jak wskazują badania historyków, sieć targowa w Polsce uformowała się w końcu XI wieku i zapewne dopiero w tym czasie osiedle na wzgórzu otrzymało nazwę Czwartek.
Kalendarium dzielnicy
VI lub VII wiek – pierwsze osiedle.
1541 – powstanie jurydyki ustanowionej przez Zygmunta Starego.
XVI wiek – budowa murowanego kościoła pw. św. Mikołaja.
1603 – istnienie przy kościele św. Mikołaja czterech cechów rzemieślniczych.
1924 – budowa Miejskiej Szkoły Powszechnej przy ul. Szkolnej (dziś IV Liceum Ogólnokształcące)
1931 – zakończenie budowy Gimnazjum Biskupiego przy ul. Krzywej.
Historia dzielnicy
Nazwa przedmieścia Czwartek występuje u Długosza w połowie XV wieku, ale osiedle na tym wzgórzu jest znacznie starsze i sięga swymi początkami wieku VI lub VII. Udokumentowali to w latach pięćdziesiątych XX wieku archeolodzy przez wydobycie zarysu kilkunastu wczesnośredniowiecznych półziemiankowych domostw. Wiek tego miejsca potwierdzać ma także wezwanie znajdującego się na Czwartku kościoła i tradycje jego wybudowania w czasach Mieszka I. Patronem kościoła jest bowiem św. Mikołaj, między innymi patron kupców. Pomimo tych argumentów należy stwierdzić, iż jeśli nazwa Czwartek została wzięta od dnia cotygodniowych targów – co nie ulega wątpliwości – to powstanie tej nazwy nie może mieć zbyt dawnej metryki. Sieć targowa w Polsce – jak wskazują badania historyków – uformowała się w końcu XI wieku i zapewne dopiero w tym czasie osiedle na wzgórzu otrzymało nazwę Czwartek.
Dzięki funkcjom targowym osiedle Czwartek od samego początku rozwijało się pomyślnie. Z czasem, gdy na lubelskich terenach miejskich zaczęły się tworzyć coraz liczniejsze jurydyki – duchowne i świeckie – również na Czwartku, dzięki licznym nadaniom uczynionym przez mieszczan na rzecz świątyni, powstała w połowie XVI wieku jurydyka podległa prebendarzowi kościoła św. Mikołaja. Praktycznie oznaczało to wyłączenie przedmieszczan lubelskich zamieszkujących grunty kościelne na Czwartku spod jurysdykcji magistratu lubelskiego i poddanie ich władzy prebendarza. Nie było to bez korzyści dla osady, jak to należy sądzić z dokumentów świadczących o jej rozwoju. Według wizytacji z 1603 roku na Czwartku istniały cztery cechy: szewski, piekarski, krawiecki i kuśnierski. Ponadto przy kościele była szkoła w domu murowanym i szpital dla dziesięciu ubogich.
W połowie XVII wieku powstało na Czwartku „Stowarzyszenie, czyli Bractwo Muzyków Różnych Instrumentów Używających”. Bractwo to, obok obowiązków wynikających z obsługiwania świąt kościelnych, stawiało sobie za cel przestrzeganie przyzwoitości w domach i na zebraniach publicznych.
Nie najlepszą sławą cieszyło się przedmieście czwartkowskie w końcu XVII wieku. Daniel Bratkowski w księdze satyr i fraszek wydanych w 1697 roku pod tytułem Świat po części przejrzany wielokrotnie pisze o Lublinie i niepochlebnie wspomina o kobietach zamieszkałych na Czwartku.
Czwartek – jako osiedle otwarte, niemające swoich własnych umocnień – był wielokrotnie niszczony. Tym się zapewne tłumaczy, że na wzgórzu czwartkowym – oprócz kościoła św. Mikołaja – nie zachowała się starsza zabudowa. Dopiero w XIX wieku opuszczone posesje zostały zagospodarowane, pojawiła się tam nowa zabudowa „dworkowa” wolno stojących domków wśród drzew owocowych. W końcu XIX wieku wystawiono kilkanaście tanich piętrowych kamieniczek, zamieszkiwanych z czasem wyłącznie przez ludność żydowską. W okresie okupacji, po wysiedleniach, opuszczone domy uległy szybkiemu zrujnowaniu i po ich rozbiórce wzgórze nabrało odmiennego charakteru.
Przestrzeń dzielnicy
Cały obszar dzielnicy Czwartek jest związany ze wzgórzem Czwartek i wyznaczony ulicami: Lubartowską, Unicką, Podzamczem i Ruską.
Z „Katalogu zasobów kulturowych miasta Lublina”
Archeologia
1. Lublin, Czwartek; osada; neolit (5200–1900 r. p.n.e.); kultura pucharów lejkowatych (3300–2500 r. p.n.e.)
2. Lublin, Czwartek; ślady osadnictwa; neolit; kultura amfor kulistych (2500–2200 r. p.n.e.)
3. Lublin, Czwartek; ślady osadnictwa; epoka brązu (1900–700 r. p.n.e.); kultura mierzanowicka (1900–1600 r. p.n.e.)
4. Lublin, Czwartek; osada; wczesne średniowiecze (VI/VII w.n.e. – poł. XIII w.)
5. Lublin, Czwartek; relikty zabudowy, znaleziska monet; czasy nowożytne (od poł. XVI w.)
Urbanistyka
1. Pozostałości osady na wzgórzu Czwartek, XVI–XIX w.Obiekty sakralne – kościoły i zespoły klasztorne
6. Zespół kościoła parafialnego pw. św. Mikołaja na Czwartku, ul. Krzywa nr 1:
- kościół, mur., XV (?), przebud. XVI (?), i pocz. XVII, arch. Piotr Teaversi, rozbud. 1630–1644, remont. 1874, dobud. kruchty i kaplicy pn. 1900, remont. 1.50–60 XX i po pożarze 1976
- dzwonnica, mur., ok. 1800,
- plebania, mur., ok. 1900.
- drzewostan , w tym: kasztanowiec biały (380 cm obwodu na wys. 1.3 m.)
Ruchome dobra kultury
7. Kościół parafialny pw. św. Mikołaja, ul. Krzywa nr 1; wyposażenie – 56 obiektów
Budownictwo użyteczności publicznej – uniwersytety, szkoły i budownictwo oświaty
8. Miejska Szkoła Powszechna, ob. LO Nr 4, ul. Szkolna nr 6, mur., 1924, arch. Ignacy Kędzierski
9. Męskie Prywatne Gimnazjum Biskupie, ob. Publiczne Katolickie Liceum Ogólnokształcące im. św. Stanisława Kostki, ul. Krzywa nr 2, mur., 1927–1931, arch. Jerzy Siennicki.
Ulice i obiekty na Czwartku
ulica Czwartek
Ulica rozpoczyna się na skrzyżowaniu z ul. Lubartowską. Nazwa nawiązuje do jej położenia na terenie wzgórza Czwartek.W latach pięćdziesiątych XX wieku (po 1958) zrealizowano tu zespół zabudowań mieszkalnych składający się z trzech budynków dziewięciokondygnacyjnych i kilku pięciokondygnacyjnych punktowców – według dokumentacji typowej i projektu urbanistycznego arch. Stanisława Króla, z wjazdem do zespołu zabudowań również od ulicy Unickiej. W ślad za nowym budownictwem mieszkaniowym rozwinęły się tu usługi.
ulica Krzywa
Kościół pod wezwaniem św. Mikołaja jest rzekomo fundowany przez Mieszka I w 986 roku. Obecny murowany kościół pochodzi z XVI wieku. Budynek był wielokrotnie przebudowywany, po raz pierwszy w latach 1600–1620, a następnie w 1630–1644, kiedy rozbudowano go w kierunku zachodnim oraz podwyższono zakrystię. W latach 1873–1874 nastąpiła kolejna przebudowa – fasadzie nadano cechy klasycystyczne, wzniesiono przedsionek przy zakrystii, wymieniono dach z sygnaturką oraz zbudowano chór muzyczny. Ostatnia przebudowa miała miejsce w 1900 roku. Podczas jej trwania dodano frontową kruchtę.
Kościół św. Mikołaja jest założony na planie prostokąta, jednonawowy, z prezbiterium zakończonym wielobocznie. Sklepienia nakrywające wnętrze mają cechy renesansu lubelskiego. Zostały ozdobione dekorację sztukateryjną – w prezbiterium o układzie prostolinijnym z listew gładkich, w nawie zaś z listew o swobodnym układzie geometrycznym. Autorem sztukaterii był murator Antoni Traversi.
Wyposażenie wnętrza jest niejednolite. W południową ścianę prezbiterium wmurowana jest płyta nagrobna z alabastrowym popiersiem proboszcza ks. Wincentego Turobojskiego (zmarł w 1673 roku), za którego rządów kościół przebudowano. Do najcenniejszych obiektów należy ołtarz z figurą św. Mikołaja przeniesiony z kościoła kapucynów. W kościele znajduje się także ołtarz św. Walentego, figura Pieta i obraz św. Małgorzaty Marii Alacoque. W kościele znajduje się żeliwna balustrada przed ołtarzem głównym, ambona oraz chrzcielnica ufundowana przez pracowników Fabryki Wag Hessa. Z przełomu XIX i XX wieku pochodzi tabernakulum. Z zewnątrz kościół charakteryzuje się prostą bryłą i skromnym detalem architektonicznym.
Przy ul. Krzywej 3 znajduje się budynek szkolny. Przed 1939 rokiem było tu Męskie Prywatne Gimnazjum Biskupie – jeden z większych obiektów wybudowanych w okresie międzywojennym w Lublinie według projektu arch. Jerzego Siennickiego w latach 1927–1931.
ulica Szkolna
Dawniej nosiła nazwę św. Mikołaja, a przedtem Kościelnej – od kościoła pod wezwaniem tego świętego. Do czasu wytrasowania traktu lubartowskiego (ul. Lubartowskiej) stanowiła drogę w kierunku Dysa i Lubartowa, stąd jej nazwa: droga do Dysa.
Przy ul. Szkolnej 3 znajduje się budynek szkolny. Jest to dawna Miejska Szkoła Powszechna, dziś IV Liceum Ogólnokształcące, wybudowana w 1924 roku według projektu arch. Ignacego Kędzierskiego. Budynek rozbudowano w latach pięćdziesiątych.
Żydowski Dom Kultury im. I.L. Pereca obecnie jest siedzibą NFZ (ul. Szkolna 8). Obiekt zaczęto budować w latach trzydziestych XX wieku. Inicjatorami budowy byli działacze Bundu, którzy chcieli wybudować centrum kultury mieszczące szkołę, bibliotekę, salę teatralną i kinową. Uroczyste otwarcie obiektu miało się odbyć 1 września 1939 roku. W okresie II wojny światowej budynek został zaadaptowany na szpital. Po wojnie Dom Pereca stał się centrum życia żydowskiego w Lublinie, pełnił funkcję schroniska dla osób, które utraciły podczas wojny swoje mienie. Do 1949 roku w budynku funkcjonowała szkoła podstawowa dla dzieci żydowskich. Po 1949 roku Dom Pereca został przekazany Akademii Medycznej.
Pod skarpą wzgórza Czwartek przebiega ulica Ruska – odcinek dawnej drogi w kierunku Rusi.
Czwartek w przewodnikach po Lublinie
Seweryn Zenon Sierpiński w przewodniku Obraz miasta Lublina pisze:
Czwartek. Za rzeką Czechówką na górach po prawej stronie ulicy Nowej, od najdawniejszych czasów było przedmieściem, niewiadomy jego początek i przyczyna nazwiska, kościółek jednak na Czwartku najpierwszą ma być świątynią w Lublinie.
O Czwartku – najczęściej przy opisach kościoła św. Mikołaja – wspomina przewodnik Marii Ronikierowej oraz Ilustrowany przewodnik po Lublinie z 1931 roku.
Dużo miejsca, przestrzeni i historii przedmieścia Czwartek poświęca Henryk Gawarecki w przewodniku Ulicami Lublina.
Wspomnienia
Szkołę na Czwartku z okresu dwudziestolecia międzywojennego wspomina Jan Błaszczak.
Ikonografia dzielnicy Czwartek
Obszar Czwartku rzadko pojawia się w ikonografii Lublina. Obiektem z tego terenu, który jest najczęściej dokumentowany jest kościół pw. św. Mikołaja. Fotografował go między innymi Wiktor Ziółkowski i Józef Czechowicz. Wzgórze Czwartek odegrało natomiast dużą rolę w utrwalaniu widoków Lublina, stąd najczęściej wykonywano panoramę Starego Miasta w Lublinie.
Literatura
1. Denys M., Wyszkowski M., Lublin i okolice, Idea Media, Lublin 2000.
2. Gawarecki H., O dawnym Lublinie. Szkice z przeszłości miasta, Wydawnictwo Lubelskie, Lublin 1974.
3. Gładysz I., Gmina Wyznaniowa Żydowska w Lublinie w latach 1918–1939, [w:] Radzik T., [red.] Żydzi w Lublinie. t. I. Materiały do dziejów społeczności żydowskiej Lublina, Wydawnictwo UMCS, Lublin 1995.
5. Nowak B., Lublin. Przewodnik, Lublin 2000.
Materiał Ośrodek “Brama Grodzka Teatr – NN”
Autorzy: Ewa Sękowska
Współautorzy: Joanna Zętar
foto materiały archiwalne Ośrodek “Brama Grodzka Teatr – NN”
Poprzedni artykuł: Dzielnice Lublina – Kośminek
){kind=link}
