Osiedla Lubelskiej Spółdzielni Mieszkaniowej są potocznie zwane LSM albo Słonecznym Wzgórzem. Pierwsze budynki spółdzielni zostały oddane do użytku w 1959 roku. Były to bloki na osiedlu im. Adama Mickiewicza. Dziś LSM obejmuje obszar 242 ha. Składa się z siedmiu osiedli zaprojektowanych przez pięciu architektów, z których najbardziej kontrowersyjne to osiedle im. J. Słowackiego zaprojektowane przez Oskara Hansena. Osiedla Lubelskiej Spółdzielni Mieszkaniowej charakteryzuje niemal wzorcowe zespolenie architektury z ukształtowaniem terenu i zielenią. Przestrzeń osiedli jest urozmaicona rzeźbami powstałymi pod koniec lat 70. XX wieku jako pokłosie Lubelskich Spotkań Plastycznych.
Najpierw były Rury
Pierwotna dzielnica Rury stanowiła południowo-zachodnią część miasta usytuowaną na terenach gruntów, na których na podstawie umowy z 1506 roku zostały przeprowadzone rury wodociągowe. Do końca XVIII wieku na wyżynnych terenach pól miejskich ciągnących się aż do wsi Konopnica znajdowały się jurydyki klasztorów, między innymi: brygidek, św. Ducha, jezuitów. Stąd też na dawnych mapach Lublina obszary opisane są jako Rury Brygidkowskie, Rury Jezuickie, Rury Bonifraterskie. Przez ten teren wiodły drogi w kierunku Kraśnika i Rzeszowa. Obszar Rur na początku XX wieku został wchłonięty przez zabudowę miejską. Do lat 60. XX wieku istniały na tym terenie zabudowania pofolwarczne, a na terenach wyżynnych, położonych w okolicach ulicy Nadbystrzyckiej rozwijało się cegielnictwo.
Powstanie Lubelskiej Spółdzielni Mieszkaniowej
W 1957 roku została powołana do życia Lubelska Spółdzielnia Mieszkaniowa, której obszar z czasem objął siedem osiedli: Adama Mickiewicza, Juliusza Słowackiego, Zygmunta Krasińskiego, Piastowskie, Henryka Sienkiewicza, Bolesława Prusa oraz Marii Konopnickiej. Spółdzielnia mogła powstać dzięki ustawie z 15 marca 1957 roku, która dawała podstawy rozwoju spółdzielni mieszkaniowych w Polsce. Spółdzielnie były sposobem rozwiązania problemu mieszkaniowego, zasilając środki państwowe wkładem obywateli oraz ich pracą społeczną.
25 kwietnia 1957 roku odbyło się zebranie 40 członków-założycieli Lubelskiej Spółdzielni Mieszkaniowej. Przewodniczącym pierwszego zarządu został Stanisław Kukuryka. Wybrano również organ nadzoru – Radę LSM – której przewodniczącym został Edward Fijałkowski (ówczesny zastępca przewodniczącego Prezydium Miejskiej Rady Narodowej). Następnie Związek Spółdzielni Mieszkaniowych w Warszawie wydał oświadczenie o celowości założenia LSM. Statut spółdzielni zarejestrowano w Sądzie Powiatowym w Lublinie, nadając nowo powstałej jednostce moc prawną.
W tym czasie spółdzielczość mieszkaniowa nie miała jeszcze, poza Warszawą, większych doświadczeń. Brakowało środków nie tylko na rozwinięcie budowy, ale nawet na podjęcie niezbędnych prac projektowych i działalności administracyjnej. Władze Lublina przekazały pod budowę trudne do zagospodarowania tereny leżące na zachód od głównej osi komunikacyjnej miasta, w sąsiedztwie miasteczka uniwersyteckiego. Ponadto nowa dzielnica oddalona była znacznie od śródmieścia. Początkowo nie było też sieci handlowej, powstał problem podstawowej infrastruktury zapewniającej właściwe warunki życia mieszkańców: szkoły, placówki zdrowia itp. Budowa LSM była też związana z problemami budowlanymi – istniejące przedsiębiorstwa budowlane nie miały wystarczających „mocy wykonawczych”. Dlatego dla LSM-u, powołano nową jednostkę – Społeczne Przedsiębiorstwo Budowlane.
audycja: Zanim powstała Lubelska Spółdzielnia Mieszkaniowa. Wspomnienia mieszkańców Lublina
Pierwsze osiedle
W czerwcu 1958 roku SPB przystąpiło do budowy pierwszego budynku. Zgodnie z decyzją zarządu pierwsze osiedle LSM nazwano imieniem Adama Mickiewicza.W 1959 roku do pierwszych siedmiu budynków wprowadziło się 150 członków. W kolejnym roku 120 kolejnych członków. Stopniowo powstawała także infrastruktura osiedla. Budowano pawilony usługowe, w których Lubelska Spółdzielnia Spożywców założyła sieć sklepów, wybudowano przychodnię, szkołę i przedszkole. Miejskie Przedsiębiorstwo Komunikacyjne uruchomiło linię autobusową. W czasie budowy na bieżąco porządkowano i zazieleniano dzielnicę. Wiele prac wykonywali mieszkańcy w ramach czynów społecznych.
Lubelska Spółdzielnia Mieszkaniowa od samego początku postawiła na rozwój samorządności. Pracę nielicznej administracji zawodowej uzupełniała grupa aktywnych mieszkańców. Osobą, która wiele zrobiła na rzecz LSM w początkowej fazie działania spółdzielni był Stanisław Kukuryka.
Łączył w sobie, w owym okresie, dwie podstawowe cechy działacza społecznego: twórczą wyobraźnię, a więc umiejętność kształtowania wizji społecznej i zdolność do przekształcenia jej w realny kształt. Świetny organizator umiejący nawiązywać kontakty z ludźmi i zjednywać ich dla swoich idei, stał się wkrótce inspiratorem tych wszystkich, którzy stworzyli LSM w jej dzisiejszym kształcie– wspomina Stanisława Kukurykę Witold Kasperski prezes Centralnego Związku Spółdzielni Mieszkaniowych.
Przystępując do budowy kolejnych osiedli w ramach Lubelskiej Spółdzielni Mieszkaniowej, postanowiono zachować rozpoczęte w przypadku osiedla im. Adama Mickiewicza nazewnictwo. Każde kolejne osiedle miało za patrona otrzymać jednego z polskich pisarzy, zaś ulice osiedla — imiona literackich bohaterów tego twórcy. Jedynie z okazji rocznicy 1000-lecia Państwa Polskiego odstąpiono od zasady nazewnictwa i jedno z osiedli otrzymało nazwę Piastowskiego, a jego ulice otrzymały imiona królów polskich z dynastii Piastów.
Osiedla Lubelskiej Spółdzielni Mieszkaniowej zaprojektowali: Feliks Haczewski, Oskar Hansen, Antoni Herman, Janusz Link, Tadeusz Bobek. Fot. Janusz Urban, Zdjęcie z albumu Lublin (Wydawnictwo Lubelskie, Lublin 1979)
Osiedle im. Adama Mickiewicza
Główną oś komunikacyjną osiedla stanowią zamykające się w kształt trapezu ulice: Grażyny, Wajdeloty i Konrada Wallenroda. Budynki mieszkalne osiedla im. A. Mickiewicza to niska zabudowa czteropiętrowych i pięciopiętrowych bloków mieszkalnych znajdujących się w centrum, uzupełniona dziesięciopiętrowymi wieżowcami wybudowanymi na obrzeżach przy ulicach: Pana Tadeusza, Rymwida i Wallenroda. W przestrzeń osiedla wkomponowane są obiekty użytkowe: dwie szkoły podstawowe, dwa przedszkola, żłobek (dziś budynek użytkowany przez warsztaty terapii zajęciowej), przychodnia zdrowia, placówki usługowo-handlowe. Na osiedlu znajduje się także dom kultury z salą kinową. W centrum osiedla znajdują się ogród osiedlowy z sadzawką, tereny rekreacyjne i place zabaw. W momencie zakończenia budowy na terenie osiedla im. Adama Mickiewicza znajdowały się 53 budynki mieszkalne o 2886 mieszkaniach. Osiedle zajmuje obszar 42 ha. Zaletą osiedla jest wkomponowanie zabudowy w rzeźbę terenu, do której została dostosowana. Z ogrodem osiedlowym łączą się poszczególne wnętrza międzyblokowe. Osiedle jest uważane za wzór osiedla-ogrodu. Projektantem całego osiedla jest inż. Feliks Haczewski.
Osiedle im. Juliusza Słowackiego
W 1964 roku rozpoczęto budowę drugiego osiedla Lubelskiej Spółdzielni Mieszkaniowej – osiedla im. Juliusza Słowackiego. Pierwszy budynek został oddany w lipcu 1965 roku (172 mieszkania). Ostatni budynek w roku 1972. Osiedle powstało według projektu inż. Oskara Hansena. W momencie zakończenia budowy osiedle obejmowało 18 budynków mieszkalnych liczących 1957 mieszkań, zajmowało powierzchnię 16,2 ha. Hansen rozwiązał układ przestrzenny osiedla w sposób nowatorski. Układ organizacyjny został podzielony na dwie strefy: północną – obsługującą, gdzie znajdują się dojazdy, parkingi, placyki gospodarcze, ulice dojazdowe do bloków, oraz południową – obsługiwaną z ogrodem osiedlowym, placami zabaw, dostępną tylko dla ruchu pieszego. Podział taki pozwala na całkowitą eliminację ruchu kołowego z wnętrza osiedla. Główny trzon zabudowy stanowi ciąg biegnących półkoliście budynków czteropiętrowych. Aby przerwać monotonię ciągłej zabudowy, Oskar Hansen zaprojektował trzy wysokościowce od strony południowej oraz trzy podobne obiekty zamykające krajobraz osiedla od strony zachodniej. Balkony i główne wejścia do bloków skierowane są do środkowego półkolistego placu. Osiedle w praktyce realizuje wymyśloną przez Hansena ideę Linearnego Systemu Ciągłego i Formy Otwartej. Idee te dotyczą połączenia stref komunikacyjnej, przemysłowej i mieszkaniowej jako równoległych stref urbanistycznych. Połączenie takie ma na celu ujednolicenie stylu życia, otwartość i symbiozę. Drugie osiedle Oskara Hansena realizujące założenia Linearnego Systemu Ciągłego i Formy Otwartej powstało w Warszawie na terenie Przyczółka Grochowskiego.
W 1999 roku nienaruszona dotąd przestrzeń osiedla została zmieniona poprzez rozpoczęcie budowy kościoła pw. bł. Piotra Frascatiego według projektu Jana Kożuchowskiego.
Osiedle Piastowskie
Osiedle powstało z okazji 1000-lecia Państwa Polskiego. W 1969 roku zostały oddane pierwsze budynki, do których wprowadziło się 301 rodzin. W momencie zakończenia budowy na obszarze 13,1 ha znajdowało się 26 budynków o 1211 mieszkaniach. Osiedle Piastowskie jest położone na wzgórzu pomiędzy ulicami: Filaretów, Głęboka, Zana. Budynki osiedla to czteropiętrowe punktowce i dziesięciopiętrowe wysokościowce. Sklepy i zakłady usługowe umieszczono na obrzeżach osiedla. Wewnątrz przebiegają główne ciągi piesze, tutaj także został zlokalizowany ogród osiedlowy z sadzawką i fontanną. Wewnętrzne drogi dojazdowe zredukowane zostały do minimum. Na terenie osiedla Piastowskiego, wzdłuż ciągów pieszych znajdujących się w jego centrum, został umieszczony zespół około 50 rzeźb wykonanych przez artystów rzeźbiarzy: Barbarę Zbrożynę, Jadwigę Janus, Michała Leszczyńskiego. Rzeźby przedstawiające sceny z historii Polski piastowskiej zostały wykonane na podstawie rysunków dzieci. Projekt osiedla Piastowskiego opracował inż. Antoni Herman. W najbliższym sąsiedztwie osiedla znajduje się wzgórze Globus.
Osiedle im. Zygmunta Krasińskiego
Teren osiedla zamyka się w kształcie nieregularnego trójkąta ulic: Krasińskiego, Wileńskiej i Monte Cassino. Zabudowania osiedla to podłużne pięciokondygnacyjne bloki oraz dwunastokondygnacyjne wysokościowce wykonane z płyty betonowej i prefabrykatów. Charakterystyczne jest oddzielenie ruchu kołowego i pieszego oraz ograniczenie ruchu kołowego wewnątrz osiedla. Przez osiedle przeprowadzone są dwa ciągi piesze. Pierwotnie powierzchnie bocznych ścian bloków były ozdobione malowidłami. Osiedle to zostało zaprojektowane przez inż. Tadeusza Bobka. W 1971 roku do pierwszych bloków wprowadziło się 69 rodzin. W momencie zakończenia budowy osiedle składało się z 15 budynków zawierających 1294 mieszkania.
Osiedle im. Henryka Sienkiewicza
Pierwszy budynek na osiedlu został oddany do użytku w 1973 roku. Na obszarze o powierzchni 16,1 ha wybudowano niskie czteropiętrowe bloki umieszczone od strony wąwozu zamykającego osiedle od zachodu. Budynki te zostały dostosowane do charakteru otoczenia. Dominantą przestrzeni osiedla są dziesięciopiętrowe bloki liczące w sumie 1292 mieszkań. Ulice osiedla biegną półkoliście, dostosowując się do ukształtowania terenu. Autorem projektu osiedla jest inż. Janusz Link.
Osiedle im. Marii Konopnickiej
Osiedle obejmuje 24,3 ha powierzchni. Od zachodu, południa i wschodu jest oddzielone od sąsiednich osiedli wąwozami. Na tym osiedlu znajduje się największy obiekt mieszkaniowy LSM — blok o wysokości 12 kondygnacji, o 11 klatkach schodowych i 308 mieszkaniach. Wysoka, dwunastokondygnacyjna zabudowa ulicy Pana Balcera przechodzi następnie w niższą, pięciokondygnacyjną, ciągłą zabudową zamykającą osiedle od strony zachodniej. Dzięki zastosowaniu w większej partii osiedla wysokich, wielomieszkaniowych obiektów (17 budynków o 1399 mieszkaniach) uzyskano dużo przestrzeni zielonej. Pierwszy budynek na osiedlu im. Marii Konopnickiej został oddany do użytku w maju 1974 roku.Osiedle to zaprojektował inż. Janusz Link.
Osiedle im. Bolesława Prusa
Jest to najmłodsze osiedle Lubelskiej Spółdzielni Mieszkaniowej. Pierwsze budynki zostały oddane do użytku w listopadzie 1975 roku. Zajmuje 18,4 ha. Zamyka się w obszarze ulic: Zana, Filaretów i Magdaleny Brzeskiej. Na krańcach osiedla umieszczono dwunastokondygnacyjne budynki. O charakterze centrum osiedla decyduje zabudowa o średniej wysokości, najczęściej pięciokondygnacyjna. Obok obiektów mieszkalnych stworzona została infrastruktura placówek towarzyszących. Projektantem osiedla jest inż. Antoni Herman.
Unikalność LSM
Lubelska Spółdzielnia Mieszkaniowa obejmuje dziś powierzchnię 242 ha. Jest to jedna z najbardziej znanych spółdzielni mieszkaniowych w Polsce. Była wielokrotnie nagradzana w konkursach ruchu spółdzielczego. W 1975 roku osiągnięcia spółdzielni były prezentowane na wystawie w Paryżu organizowanej przez ONZ.
Projekty osiedli im. Adama Mickiewicza i Juliusza Słowackiego są podawane jako wzorcowe przykłady rozwiązań architektoniczno-urbanistycznych osiedli mieszkaniowych architektury okresu powojennego. Podkreślane jest przede wszystkim zespolenie architektury z ukształtowaniem terenu i zielenią.
Bernard Nowak w przewodniku Lublin z 2000 roku tak charakteryzuje osiedla LSM:
Układ mieszkań i standard budynków nie odbiega od innych współczesnych mu realizacji, ale jego koncepcja urbanistyczna – szczególnie na tle szarzyzny tamtych lat – unikalna. System doskonale skomponowanych «wnętrz zieleni przyblokowej», hierarchizacja przestrzeni osiedlowej oraz dobrze zaprojektowana mała architektura i zieleń sprawiają, że pozostaje ono jednym z nielicznych, pozytywnych przykładów kształtowania przestrzeni na obszarach wielkoblokowej zabudowy mieszkaniowej.
Dziś, wśród architektów i urbanistów największe dyskusje wzbudza tzw. kompleks centralny, który miał stanowić główną oś komunikacyjną LSM zintegrowaną z resztą miasta. Główną ulicą kompleksu miała być ulica Tomasza Zana. W przewodniku Ulicami Lublina, wydanym w latach 70. XX wieku czytamy:
Znajdzie się tu ośrodek dyspozycyjny dzielnicy, administracja, kino-teatr, hotel i centrum handlowe. Dziś wzdłuż ulicy Tomasza Zana powstały liczne obiekty usługowo-handlowe, których realizacja nie zawsze wiąże się z pierwotną ideą rozwiązania przestrzeni tego obszaru.
Z życiem Lubelskiej Spółdzielni Mieszkaniowej była ściśle związana praca kulturalna i oświatowa, szczególnie za sprawą działających w każdym z osiedli domów kultury. W 1976 roku zainaugurowano tutaj Lubelskie Spotkania Plastyczne. Dzięki artystom biorącym udział w Spotkaniach przestrzeń wszystkich osiedli LSM-u wzbogaciła się o rzeźby, mozaiki, malowidła ścienne. Inicjatorem spotkań był Marian Bogusz, a wśród artystów tworzących dla LSM wymienić można: Barbarę Zbrożynę (rzeźby na osiedlu Piastowskim) i Jana Ziemskiego (rzeźba na osiedlu im. Henryka Sienkiewicza). Sam inicjator spotkań, wraz z Ireneuszem Wydrzyńskim, wykonał malowidła i mozaiki w prześwitach bloków na osiedlu im. Juliusza Słowackiego.
Literatura
Bielesz M., Słońce dla nas zaświeciło. Spacer po LSM, „Gazeta w Lublinie”, 10.10.2009.
Denys M., Ochalska H., Dylewski R., 50 lat Lubelskiej Spółdzielni Mieszkaniowej, Lublin 2007.
Gnot L., Nowy Lublin. Osiedla LSM, Lublin 1977.
Gnot L., Nowy Lublin. Osiedla Lubelskiej Spółdzielni Mieszkaniowej, Lublin 1987.
Gawarecki H., Gawdzik C, Ulicami Lublina, Lublin 1976.
Hołda K., LSM, galeria rzeźby, „Gazeta w Lublinie”, 9.10.2009.
Materiały: Ośrodek “Brama Grodzka-Teatr NN”
Autorzy: Joanna Zętar
Redakcja: Joanna Zętar
Poprzedni materiał z kategorii: 76. rocznica likwidacji KL Lublin
