Nazwa „Kalinowszczyzna” występuje w źródłach od 1 połowy XVIII wieku, jest nazwą dzierżawczą i wywodzi się od nazwiska Kalinowskich, podobnie jak Sierakowszczyzna od właścicieli Sierakowskich. Znajdowały się tu jurydyki świeckie i duchowne wyłączone spod władzy miejskiej.
Historia Kalinowszczyzny
Położone przy ważnych drogach komunikacyjnych i przy wjeździe do miasta Przedmieście Lwowskie we wczesnym rozwoju miasta odgrywało dużą rolę. Później, gdy stolicę państwa przeniesiono do Warszawy, mógł mieć jeszcze pewne znaczenie dla przedmieścia trakt Ruski. W początkach XIX wieku po wybudowaniu wjazdu do miasta ulicą Zamojską (traktem zamojskim) od strony Piask – z pominięciem przejazdu przez Stare Miasto – Przedmieście Lwowskie znalazło się na uboczu. Nie rozbudowujące się, zaniedbane przedmieście przetrwało w swym układzie prawie do lat sześćdziesiątych naszego stulecia. Dopiero w roku 1964 rozpoczęto tu realizację dużych zespołów mieszkaniowych oraz budowę nowych ciągów komunikacyjnych.
Przestrzeń dzielnicy Kalinowszczyzna
Obszar dzisiejszej dzielnicy sięga od zachodu po ulicę Sienną i Podzamcze (dawna Franciszkańska). Od północy dochodzi do granic miasta, od wschodu i południa granicą jest rzeka Bystrzyca i odcinek rzeki Czechówki od jej wylotu przy ulicy Siennej, aż do ujścia. Dzielnica obejmuje tzw. Białkowską Górę, dawny cmentarz żydowski –Grodzisko.
Kalinowszczyzna nazywana była dawniej Przedmieściem Lwowskim. Tędy przebiegała ongiś główna droga do Lwowa, zwana drogą Ruską.
Z „Katalogu zasobów miasta Lublina”
Archeologia:
| 1. | Lublin, Kalinowszczyzna – tzw. Grodzisko | gród | wczesne średniowiecze (VI/VII w.n.e.- poł. XIII w.) |
| 2. | Lublin, Kalinowszczyzna | kirkut, znaleziska monet | czasy nowożytne ( od poł. XVI w.) |
| 3. | Lublin, Kalinowszczyzna | skarb monet | wczesne średniowiecze |
| 4. | Lublin, Kalinowszczyzna | skarb monet | wczesne średniowiecze |
| 5. | Lublin, Kalinowszczyzna | moneta | czasy nowożytne |
| 6. | Lublin, Kalinowszczyzna | moneta | czasy nowożytne |
| 7. | Lublin, Kalinowszczyzna | moneta | czasy nowożytne |
| 8. | Lublin, Kalinowszczyzna | moneta | czasy nowożytne |
| 9. | Lublin, Kalinowszczyzna | moneta | czasy nowożytne |
| 10. | Lublin, Kalinowszczyzna | gród, osada | wczesne średniowiecze |
| 11. | Lublin, Kalinowszczyzna | znaleziska monet | czasy nowożytne |
Urbanistyka:
| 1. | Zespół urbanistyczny Kalinowszczyzny:a) dawny cmentarz żydowski tzw. “Grodzisko”, XVI w. b) Białkowska Góra, c) teren pomiędzy ulicami: Kalinowszczyzna, Tatarska, Trasa W-Z, d) dom, ul. Sienna nr 9, murowany, e) dom, ul. Kalinowszczyzna nr 25, murowany, f) dom, ul. Kalinowszczyzna nr 27, murowany. |
| 2. | Układ urbanistyczny tzw. Słomianego Rynku – Kalinowszczyzny pomiędzy ulicami: Tatarską, Kleeberga, AL W. Andersa, Al. Tysiąclecia, ok. poł. XVI w. |
Ulice i obiekty na terenie Kalinowszczyzny
GRODZISKO
W 1555 roku król Zygmunt August wyraził zgodę na oddanie Żydom lubelskim trzeciej części terenów określanych mianem Grodzisko na grzebanie zmarłych. Wzgórze to – o nieregularnym kształcie zbliżonym do trójkąta, ujęte dziś ulicami: Kalinowszczyzna, Białkowska Góra i Sienna – było otoczone od południa i zachodu zabagnionymi rozlewiskami Czechówki i Bystrzycy. Położenie i naturalna obronność predestynowały to miejsce na umieszczenie grodu, który mógł się tu znajdować w okresie wczesnopiastowskim. Przypuszczenia te zostały w pewnym stopniu potwierdzone badaniami archeologicznymi przeprowadzonymi w 1970 roku.Cmentarzysko już w XVIII wieku było obwiedzione murem i czynne do 2 ćwierci XIX wieku. Do 1939 roku znajdowało się tu wiele starych nagrobków żydowskich. Na Grodzisku, 23 grudnia 1939 roku, okupanci rozstrzelali dziesięciu przedstawicieli inteligencji lubelskiej, więzionych od listopada na Zamku. Był to pierwszy zbiorowy mord dokonamy na terenie miasta. Niestety, pomimo poszukiwań nie natrafiono na mogiły rozstrzelanych.
ULICE
ulica Białkowska Góra
Obecna nazwa ulicy pochodzi od nazwiska właściciela, który w XVI wieku ulokował tu osadników. Do XIX wieku był to folwark podmiejski.
ulica Kalinowszczyzna
Ulica Kalinowszczyzna przebiega po starym szlaku komunikacyjnym sięgającym czasów przedlokacyjnych. Częściowo prowadzi w przekopanym w początkach XIX wieku wąwozie.
>>> czytaj historię ulicy Kalinowszczyzna
ulica Sienna
Ulica przebiegająca od terenów Podzamcza po południowej stronie starego cmentarza żydowskiego (Grodziska), łącząca się z ul. Białkowska Góra. Jest to odcinek dawnego szlaku prowadzącego z miasta w kierunku wschodnim, ku przeprawie na Bystrzycy.
>>> czytaj historię ulicy Siennej
Słomiany Rynek
Obszerny plac, stanowiący dziś skwer miejski, był dawniej placem targowym. Odbywał się tu handel paszą dla bydła. Cały teren przyległy od południowej strony od XIV wieku stanowił jurydykę.
ulica Tatarska
Jest boczną ulicy Kalinowszczyzna, prowadzi do młyna zwanego Papiernią. W miejscu, gdzie dziś stoją dawne zabudowania młyna Kraussego z końca XIX wieku, w połowie XVI wieku znajdowała się papiernia.
>>> czytaj historię ulicy Tatarskiej
ulica Walecznych
Dawniej „Droga do kirkuta”, „Chłodna”. Dawniej biegła tu droga pomiędzy jurydykami, później stanowiła dojazd do rozparcelowanych terenów Ponikwody, pomiędzy cmentarzami katolickim i żydowskim.
OBIEKTY
Kościół św. Agnieszki i klasztor augustianów w Lublinie
Kościół Salezjanów pw. Matki Boskiej Wspomożenia Wiernych przy ulicy Kalinowszczyzna
Stary Kirkut
Cmentarz przy ulicy Kleeberga
Kapliczka przy zbiegu ulic Kalinowszczyzna i Dembowskiego w Lublinie
Figura przy kościele św. Agnieszki przy ul. Kalinowszczyna w Lublinie
Zdrój na Słomianym Rynku w Lublinie
ZABYTKI ARCHITEKTURY POPRZEMYSŁOWEJ
Garbarnia Ajchenbauma w Lublinie
Garbarnia Pejsacha Brikmana w Lublinie
MIEJSCA PAMIĘCI NARODOWEJ
| 16. | Zbiorowe mogiły (katakumby) ze szczątkami więźniów Zamku Lubelskiego, cmentarz rzymskokatolicki, ul. Unicka/Walecznych. |
| 17. | Mogiły ofiar bombardowania Lublina w 1939 r., cmentarz rzymskokatolicki, ul. Unicka/Walecznych. |
| 18. | Mogiły ofiar bombardowania Lublina w 1939 r., cmentarz rzymskokatolicki, ul. Unicka/Walecznych. |
| 19. | Zbiorowa mogiła żołnierzy AK – więźniów Zamku Lubelskiego, cmentarz rzymskokatolicki, ul. Unicka/Walecznych. |
| 20. | Pomnik pomordowanych w l. 1939-1944 Żydów Lublina, cmentarz żydowski, ul. Walecznych. |
Kalinowszczyzna w przewodnikach po Lublinie
Seweryn Zenon Sierpiński „Obraz miasta Lublina” (1839):Kalinoszczyzna. Rozległe przedmieście dzisiaj wielce zniszczone, nad łąkami przy ujściu Czerniejówki do Bystrzycy; aż pod Tatary się rozciąga, widać, iż kiedyś dobrze było zabudowane, w położeniu nader przyjemnem, ma kościół i klasztor Augustyjanów.
>>> czytaj cały przewodnik Zenona Sierpińskiego „Obraz miasta Lublina”
Majer Bałaban„Żydowskie miasto w Lublinie”:Przechodzimy mostek, mijamy charakterystyczny dom (Jateczną 17) i po kilkuset krokach widzimy już stary cmentarz żydowski. Panteon lubelskiego getta leży na kilku pagórkach zacieniony wysokimi drzewami. Z pagórków tych już z daleka pozdrawiają nas białe nagrobki. (…) Miejsce, na którym znajduje się cmentarz, nazywa się Grodzisko. Nazwa ta wskazuje, że kiedyś mógł się tu znajdować gród albo inne umocnienia obronne, co zdaje się potwierdzać topologia miejsca. Już w pierwszej połowie XVI wieku część tego pagórkowatego terenu była własnością gminy żydowskiej i służyła za miejsce pochówku. Dopiero jednak w roku 1550 gmina zakupuje resztę parceli, rozszerza cmentarz i otacza go murem.Przechodzimy przez małą furtę w murze i wchodzimy na dziedziniec. Stoi tutaj na wpół zawalony dom stróża. Kiedyś stała tu także kostnica, w której myto i ubierano zwłoki, przywiezione do Lublina z daleka. Dzisiaj, gdy cmentarz jest zamknięty, i gmina chowa zmarłych w innym miejscu (na cmentarzu przy ul. Obywatelskiej), kostnica popadła w ruinę, a dziedziniec porósł zielskiem.
>>> czytaj cały przewodnik Majera Bałabana „Żydowskie miasto w Lublinie”
O kolejnych obiektach przy ulicy Kalinowszczyzna:
„Ilustrowany przewodnik po Lublinie” z 1931 roku:Obok tego cmentarza w 1619 roku ks. Wojciech Zuziewicz, proboszcz kijański, ufundował klasztor dla franciszkanów. Zakonnicy już w 1621 roku wystawili tutaj drewniany kościół pod wezwaniem św. Wawrzyńca. W latach 1635–1649 wznieśli nowy kościół murowany. W 1635 roku wojski lubelski Franciszek Kossowski wzniósł własnym funduszem nowy klasztor murowany, oraz facjatę kościoła z dwoma wieżami, ponadto dał fundusze na założenie kursu filozofji w nowicjacie lubelskim Do roku 1817 mieszkali tutaj franciszkanie. Po ich usunięciu przerobione gmachy obrócono na fabrykę sukna w 1828 roku.Od paru dziesiątków lat gmachy pofranciszkańskie stały pustką i ulegały coraz większemu zniszczeniu. Dopiero w 1927 roku przeszły w posiadanie zgromadzenia salezjanów, którzy po odrestaurowaniu tych budowli założyli tu szkoły rzemieślnicze dla bezdomnych dzieci Lublina.Dalej, już na Kalinowszczyznie, wznosi się parafjalny obecnie kościół pod wezwaniem Pocieszenia M. B. i św. Agnieszki. Kościół ten zbudowali mieszczanie lubelscy w 1646 roku i osadzili przy nim augustjanów, sprowadzonych już dawniej z Krasnegostawu. Kościół, spalony w 1648 roku odnowiono w latach 1685–1691. W 1703 roku ograbili go Szwedzi. W 1831 roku uległ pożarowi, jaki wybuchł w sąsiednich składach i który zniszczył dach kościoła i dzwonnicy. Szkody te zaraz naprawiono. Odnawiano kościół w 1868 roku, a w 1885 roku wykonano obecny portal. Wewnętrzna architektura o bardzo charakterystycznych dla polskiego baroku gzymsowaniach, zeszpecona jest polichromją wykonaną w 1885 roku. Prezbiterjum, podobnie jak sklepienie zakrystji i refektarza klasztornego (obecnie skład), posiada typową dla lubelskich zabytków dekorację stiukową sklepienia. Dobre są oba obrazy patronek kościoła: M. Boskiej w głównym, św. Agnieszki w bocznym ołtarzu. W zakrystji – miedniczka umywalni z wyobrażeniem Zwiastowania, napisem i ornamentem dokoła, zatarłem jednak w skutek używania, ma cechy roboty z końca XV lub początku XVI w.Z Kalinowszczyzny oglądamy łąki nadbystrzyckie, do XVIII w. jeszcze zalane prawie całkowicie wodą i tworzące olbrzymie stawy królewskie, oraz młyn u wylotu kotliny bystrzyckiej, który stoi w miejscu dawnej papierni.
>>> czytaj cały „Ilustrowany przewodnik po Lublinie” z 1931 roku
Wspomnienia
M. Szildkrojt:
Droga do Woli [żydowska nazwa Kalinowszczyzny] biegła przez stary cmentarz żydowski i Słomiany Rynek, bardzo charakterystyczne miejsce tego przedmieścia. Wola liczyła około tysiąca mieszkańców. Znajdowała się tutaj synagoga, bet ha-midrasz, towarzystwo „Achiezer”, które pełniło bardzo ważną funkcję. Źródłem jego dochodów było m.in. kwestowanie na ulicach Lublina w święto Purim. Mieszkańcy nigdy nie żałowali pieniędzy na cele charytatywne. Przewodniczącymi „Achiezer” byli między innymi Abraham Goldfinger, Icchak Szticer, Abrahamcze Zając. (…)
W Woli mieściły się trzy duże garbarnie. Ich właścicielami byli Żydzi, znani nawet poza granicami Lublina – Pesach Brokman, Sz. Zilbersztajn i Szmuel Ejchenbojm. W garbarniach tych pracowało około sześciuset robotników, w tym ponad trzystu Żydów. Stosunki między nimi a robotnikami nieżydowskimi były poprawne, obydwie grupy należały nawet do jednego zrzeszenia robotników.
Pozostali Żydzi utrzymywali się z rzemiosła i drobnego handlu. (…) Gdy mieszkaniec Woli wychodził z domu mówił: „idę na ulicę”, natomiast mieszkaniec Czechowa, mówił, że „idzie do miasta”. Można było to wytłumaczyć wyżej wspomnianą różnicą w odległościach tych przedmieść w stosunku do Lublina, a także tym, iż Wola połączona była z ulicą Ruską, Szeroką, Podzamczem i Błońmi. Błonie były własnością towarzystwa „TOZ” i tysiące żydowskich dzieci spędzało tam swój wolny czas i wypoczywało w letnie dni.
[za:] Sylwia Bojczuk, Dziedzictwo kulturowe…,
Symcha Wajs:
Kalinowszczyzna w zasadzie była lepiej zabudowana niż wszystkie inne przedmieścia Lublina. (…) Tu Żydów było jakieś 50-60 procent. Zabudowa [nie była] typowa dla architektury żydowskiej, nawet synagoga (…) na Kalinowszyźnie miała zupełnie odmienny charakter, dostosowany do budownictwa z (…) XIX wieku. (…) Tu były ogródki i dużo zieleni, no bo tu [mieszkał] proletariat, a to byli ludzie już na pewnym poziomie. Właściwie była to jedyna proletariacka dzielnica żydowska, a to wynikało z tego, że w tej dzielnicy w okresie między rokiem [19]30 a [19]39 były trzy żydowskie garbarnie: (…) Ajchenbauma, Brykmana i Zylbersztajna.
Zatrudnionych Żydów było najprawdopodobniej około 500, to stanowiło dla miasta proletariat – ten prawdziwy, bo nie był proletariat typu produkcyjnego. Ludzie mieszkający na Kalinowszczyźnie należeli do bogatszych – tu były ładniejsze domki i bardziej czyste ulice. Także, Kalinowszczyzna, jako przedmieście, w porównaniu z innymi biednymi ulicami, to była szalona, olbrzymia różnica.
Symcha Wajs, wypowiedź z filmu W każdej garstce popiołu.
>>> więcej wspomnień z historii Kalinowszczyzny
Ikonografia
Dzielnica Kalinowszczyzna nie była częstym tematem dla fotografów. W okresie dwudziestolecia międzywojennego Starą Kalinowszczyznę fotografował Józef Czechowicz. Najwięcej zdjęć na terenie nowych osiedli Kalinowszczyzny wykonał Edward Hartwig.
foto Joanna Zętar
Materiał pochodzi ze strony Ośrodek “Brama Grodzka – Teatr NN”
Literatura
Gawarecki H., Gawdzik C., Ulicami Lublina, Wydawnictwo Lubelskie, Lublin 1976.
Michalczuk S., Kalinowszczyzna I, Lubelskie przedmieścia, Kurier Lubelski, Lublin 1973.
Michalczuk S., Kalinowszczyzna II, Lubelskie przedmieścia, Kurier Lubelski, Lublin 1973.Szlak kupiecki dawnego Lublina [data aktualizacji: 20.10.2010], http://teatrnn.pl/leksykon/node/389/szlak_kupiecki_dawnego_lublina [dostęp: 10.11.2010].
