Pozwalamy sobie przedstawić Państwu artykuł pochodzący z najnowszego newslettera Ośrodka „Brama Grodzka – Teatr NN”. Dotyczy miejsca, które każdy z mieszkańców Lublina zna, ale niekoniecznie, jest zaznajomiony z jego historią.
Mowa o dzielnicy Zemborzyce, która położona jest około 10 kilometrów na południowy zachód od centrum Lublina, na wschodnich rubieżach łagodnie pofalowanej, porozcinanej polami Równiny Bełżyckiej. Zemborzyce jako jedna z podlubelskich wsi powstała około XIV wieku. Była to wieś królewska, stąd liczne, często bardzo szczegółowe, wzmianki na jej temat w szeroko pojętych źródłach historycznych.
Lokalizacja
Dzielnica Zemborzyce położona jest około 10 kilometrów na południowy zachód od centrum Lublina, na wschodnich rubieżach łagodnie pofalowanej, porozcinanej polami Równiny Bełżyckiej. Przez dzielnicę płynie główna rzeka Wyżyny Lubelskiej, Bystrzyca. Na owej rzece, wzdłuż prawie całych Zemborzyc utworzono Zalew Zemborzycki. W okolicach znajdują się ponadto dwa kompleksy leśne: Stary Gaj z rezerwatem brzozy czarnej oraz las Dąbrowa. Wszystko to razem wzięte stanowi o bogatych walorach rekreacyjno- wypoczynkowych tej części Lublina.
XIV–XVI wiek
Zemborzyce jako jedna z podlubelskich wsi powstała około XIV wieku. Była to wieś królewska, stąd liczne, często bardzo szczegółowe, wzmianki na jej temat w szeroko pojętych źródłach historycznych.
Wiadomo, iż w XV wieku do wsi należało 14 łanów, mieściło się w niej 8 karczm oraz jeden działający dzięki przepływającej nieopodal rzece młyn. W XVI wieku wieś miała już 18 łanów oraz zlokalizowane nad Bystrzycą, nieopodal granicy z Krężnicą targowisko. Tak prężnemu rozwojowi sprzyjało bezpośrednie sąsiedztwo traktu królewskiego łączącego Kraków z Wilnem. Traktem tym bardzo często podróżowali zarówno Jagiellonowie jak i kupcy z dalekich części Europy, co powodowało potrzebę posiadania przez wieś odpowiedniej infrastruktury hotelowo-tranzytowo-rozrywkowej. Niestety, na przełomie XVI i XVII wieku szlak ów, na skutek przeniesienia stolicy z Krakowa do Warszawy stracił na znaczeniu, co przyczyniło się do upadku wsi.
XVII–XVIII wiek
Kolejne wieki również nie były szczęśliwe dla Zemborzyc. Początek XVII wieku upłynął pod znakiem szerzących się licznie epidemii. Podniesieniu się wsi nie sprzyjały również napięte stosunki wewnątrz Rzeczypospolitej, wojny z sąsiadami, w tym czyniąca największe spustoszenie wojna ze Szwecją. XVIII wiek był, być może, jeszcze gorszy, tak dla Zemborzyc jak i dla całego kraju. Wielka wojna ze Szwecją, cykliczne pochody wojsk moskiewskich, saskich, siedmiogrodzkich jak i polskich przyczyniały się do znacznego zubożenia wsi i miast.
Tadeusz Kościuszko w Zemborzycach
Znaną ciekawostką związana z końcem tegoż okresu jest pogłoska o nocowaniu w Zemborzycach generała Tadeusza Kościuszki. W 1790 roku wojska kościuszkowskie stacjonowały na Lubelszczyźnie w związku z zagrożeniem ze strony Austrii. Faktem uwiarygodniającym tę famę są manewry wojskowe zorganizowane przez generała w lecie 1790 roku na terenach należących do Wrotkowa i Dziesiątej. Ponoć właśnie wtedy Kościuszko miał nocować w drewnianym budynku wójtostwa, w którym następnie mieściła się biblioteka publiczna, a w okresie międzywojennym szkoła podstawowa. Przed tym budynkiem, w roku 1917, na który przypadała setna rocznica śmierci generała Tadeusza Kościuszki, mieszkańcy Zemborzyc ufundowali symboliczny kopiec. Niestety, nie zachował się on do dziś. Pod koniec lat siedemdziesiątych wskutek porządków przeprowadzanych po budowie nowego budynku mającego stać się siedzibą Gromadzkiej Rady Narodowej i kopiec i drewniany budynek zostały zlikwidowane. Dziś znajdują się tam biblioteka oraz ośrodek zdrowia. W 2019 roku przed budynkiem ośrodka zdrowia odsłonięto obelisk upamiętniający pobyt Tadeusza Kościuszki w Zemborzycach.
XIX wiek
Początek XIX wieku przypada na czas zaborów. Wtedy to, w 1809 roku władze rosyjskie ustanowiły urząd gminy Zemborzyce, aby zwiększyć nadzór nad niepokornym ludem. Z przeprowadzonego w tym roku Wojskowego spisu ludności Galicji wiemy, że Zemborzyce liczyły sobie 905 mieszkańców mieszkających w 142 gospodarstwach. Jednak, jak wynika z innych dokumentów, już w 1827 roku wieś zamieszkiwało 1664 mieszkańców. Po klęsce Powstania Styczniowego nadeszły dla Zemborzyc nieco spokojniejsze czasy. Zmęczeni walką i konspiracją mieszkańcy pragnęli spokoju i odbudowy swoich domostw, gospodarstw, wsi, rodzin.
Początek XX wieku
W 1905 roku Zemborzyce liczyły 2591 mieszkańców, zajmujących 274 domostwa. Ze znaczących wydarzeń początku XX wieku należy wspomnieć, iż w 1906 roku powołano do życia Towarzystwo Ochotniczych Straży Pożarnych. Dwa lata później powstała spółdzielnia spożywcza Jedność. Świadczy to o odradzającej się inicjatywie obywatelskiej.
I wojna światowa mimo, iż zginęło w niej wielu mieszkańców wsi, przyniosła też pozytywne skutki. Austriacy, w ofensywie przeciwko carskiej Rosji wybudowali bowiem linię kolejową Rozwadów – Lublin, skutkiem czego Zemborzyce zyskały stację kolejową.
II wojna światowa
Niedługo po klęsce wrześniowej, w styczniu 1940 roku w Zemborzycach powstaje pierwszy oddział konspiracyjny. Dowodził nim Stanisław Tomaszewski, a oddział przybrał nazwę Stołecznego Stowarzyszenia Samoobrony, który później został włączony do Armii Krajowej.
W 1941 roku we wsi kwaterowały wojska niemieckie. W związku z tym mieszkańcy obciążani byli częstymi robotami na rzecz okupanta oraz licznymi kontyngentami. Nie obyło się też bez mordów na ludności. Najgłośniejszy przypadek dotyczył otworzenia ognia do bezbronnych pasażerów pociągu zatrzymanego przez Niemców na stacji w Zemborzycach. Zginęły wtedy trzy niewinne osoby.
W lipcu 1944 roku wojska polskie oraz radzieckie wyparły Niemców z Lubelszczyzny. Uciekających przez Zemborzyce okupantów ścigała Armia Czerwona, która na polach należących do wsi zniszczyła kilka pojazdów przeciwnika oraz zostawiła po sobie kilka pojedynczych mogił Niemców poległych w tych walkach. Oprócz tego, na polach rozlokowano stanowiska baterii przeciwlotniczych, a w Starym Gaju założono szpital polowy, po którego ziemiankach ślady widnieją do dziś.
Socjalizm
Zaraz po wojnie Zemborzyce parokrotnie były teatrem działań Polskiego Podziemia walczącego z – tym razem – radzieckim okupantem. W okresie 1944–1947 miało miejsce wiele incydentów, pobić, rabunków, gwałtów i morderstw dokonywanych w ramach tej walki przez każdą ze stron.
Ale okres wczesnopowojenny ma nie tylko bolesne strony. Był to także okres odbudowy państwa po zawieruchach wojennych. W 1945 roku w Zemborzycach rozpoczęła działalność Spółdzielnia Gminna. W kolejnych latach powstała szkółka drzew owocowych, młyn, poczta, odbudowano i rozbudowano stację kolejową. W sąsiedztwie zmodernizowanej linii kolejowej zaczęły powstawać zakłady pracy, działające głównie w branży budowlanej, ale także szewskiej, krawieckiej i szklarskiej. W 1957 roku powstał Wiejski Ośrodek Zdrowia.
Kolejne dekady przyczyniły się do zmiany charakteru Zemborzyc. Zemborzyce stały się osadą podmiejską, połączoną z miastem liniami MPK. W latach siedemdziesiątych, za sprawą powstałego Zalewu Zemborzyckiego, popularność Zemborzyc wzrosła. Wybudowane nad zalewem ośrodki wypoczynkowe ściągały złaknionych lublinian nie tylko nad sama wodę, ale również do malowniczo położonych Zemborzyc, które posiadały rozwiniętą sieć restauracji, sklepów, kawiarni.
Podziały i perturbacje administracyjne
Rzetelny projekt uporządkowania stosunków własnościowo-administracyjnych Zemborzyc powstał dopiero w początkach XX wieku. Wcześniej, na skutek ciągłych podziałów gospodarstw, a co za tym idzie postępującego rozdrobnienia układ wsi stawał się coraz bardziej zawiły i zagęszczony. W 1922 roku mierniczy Józef Nowicki opracował projekt scalania gruntów. Wieś podzielono na kilka kolonii: Zemborzyce Kościelne, Górne, Dolne, Podleśne, Wojciechowskie, Tereszyńskie, Niwa, Bór oraz Jakubówka. Nie obyło się niestety bez bolesnych dla ludności przesiedleń.
W Polsce powojennej miało miejsce kilka podziałów administracyjnych kraju. Jednak to podział z 1975 roku miał największe, niestety negatywne, konsekwencje dla Zemborzyc. Część miejscowości została przyłączona do Lublina, stała się dzielnicą miasta. Były to: Zemborzyce Kościelne, Górne, Bór, Niwa oraz część Zemborzyc Podleśnych, Dolnych i Wojciechowskich. Reszta miejscowości wywodzących się ze wsi mającej kilkaset lat historii została włączona do gminy Konopnica: pozostała część Zemborzyc Podleśnych i Dolnych, Zemborzyce Tereszyńskie oraz Wojciechowskie.
Parafia
Mówiąc o Zemborzycach, nie sposób nie wspomnieć o zemborzyckiej parafii. Początki jej istnienia sięgają końca XIV wieku. W latach 1374–1429 powstał, pod patronatem królewskim, drewniany kościół św. Marcina. Wszedł on w skład archidiakonatu lubelskiego, znajdującego się pod kuratelą diecezji krakowskiej. Był położony kilkadziesiąt metrów na północny wschód od dzisiejszej świątyni.
Na początku wieku XVII, parafia poszerzona została o teren sąsiedniej parafii w Krężnicy, gdyż tą w roku 1628 spalili heretycy. Po odbudowaniu krężnickiej świątyni stała sie ona kościołem filalnym parafii zemborzyckiej. W połowie XVI wieku do drewnianego kościoła dobudowano murowaną zakrystię, po której ślady znaleźć można w przyparafialnym ogrodzie do dziś. Pod podłogą zakrystii umieszczono grobowce kapłanów pełniących posługę w parafii.
Pod koniec XVIII wieku ksiądz proboszcz Sebastian Krakowiecki postanowił gruntownie odremontować drewniany kościół. Dzięki jego energicznym działaniom, w 1778 roku rozpoczął się skrupulatny i przemyślany remont świątyni. Wykonano masywną ceglaną podmurówkę, a ściany kościoła solidnie oszalowano. Obok odremontowanego kościoła postawiono drewnianą dzwonnicę. Wybudowano również drewnianą, pokrytą gontem plebanię oraz szpital, utrzymywany dla potrzeb parafian dzięki korzystnym transakcjom finansowym prowadzonym przez przedsiębiorczego proboszcza. Wokół tych budynków stały dodatkowo zabudowania gospodarcze, istniejące na potrzeby parafii. Były to drewniane, kryte strzechą budynki. W tym samym roku, na gruntach będących własnością parafii stanęła drewniana, kryta gontem karczma, będąca już jednak prywatną własnością kreatywnego kaznodziei.
W połowie XIX wieku, 3 sierpnia 1865 roku, na skutek gwałtownej nawałnicy zniszczone zostały wszystkie zabudowania gospodarcze probostwa, dzwonnica, szpital, organistówka oraz karczma należąca do proboszcza. Wyjątkowo gwałtowną burzę przetrwała tylko sama plebania oraz znajdujący się nieopodal spichlerz.
Po upadku Powstania Styczniowego dla kościoła katolickiego w zaborze rosyjskim nastały ciężkie czasy. Władze carskie skonfiskowały większość dóbr należących do kościoła, a biurokracja kościelna prowadzona była w języku rosyjskim.
Na początku wieku XX, w 1905 roku urząd proboszcza zemborzyckiej parafii objął ksiądz Stefan Warszawski. Zastał on drewniany budynek kościoła w opłakanym stanie. Projekt nowej świątyni wykonał bezpłatnie radomski inżynier August Załuski. Wizja nowej, potężnej, neogotyckiej budowli od razu podbiła serca i wyobraźnię mieszkańców. Nie szczędzili oni, mimo ciężkich czasów środków na jej budowę, opodatkowując się dobrowolnie oraz już podczas budowy służąc pomocą. Dodatkowe środki uzyskano ze sprzedaży starego kościoła mieszkańcom Motycza.
W dzisiejszej parafii, oprócz wymienionych ław, od 1910 roku, kiedy to oddano świątynię w ręce parafian, nie zmieniło się nic. Kilkakrotnie remontowana, czy to na skutek zniszczeń naturalnych czy wojennych, dziś ciągle znajduje się w dobrym stanie. Kościół wyposażony jest w ołtarz główny oraz trzy boczne: Matki Boskiej Nieustającej Pomocy, Matki Boskiej Szkaplerznej oraz św. Antoniego. Ołtarze zdobione są zabytkowymi obrazami, z których najstarszy pochodzi z XVII wieku. Innym cennym zabytkiem jest piaskowcowa chrzcielnica w stylu wczesnego baroku pochodząca z 1630 roku. Również wyposażenie parafii jest zabytkowe: monstrancja regencyjna z 1725 roku, trzy klasycystyczne i barokowe krucyfiksy, dwie pateny, relikwiarz św. Andrzeja Boboli, trzy kielichy, w tym najstarszy z 1560 roku.
Nieopodal świątyni znajduje się dzwonnica z dwoma dzwonami: nowym, pochodzącym z 1960 roku oraz starym, gotyckim z 1539 roku oraz drewniana plebania z początku XX wieku witająca zainteresowanych drewnianymi kolumnami.
Literatura
Kondracki J., Geografia regionalna Polski, Warszawa 2001.
Łoziński R., Zemborzyce. Szkice z dziejów wsi i dzielnicy miasta, Lublin 2005.
Słownik geograficzno-krajoznawczy Polski, red. M. Mileska, Warszawa 1983.
Autorzy: Krzysztof Szafranek
Redakcja: Monika Krzykała
Źródło artykułu: http://teatrnn.pl/leksykon/artykuly/dzielnice-lublina-zemborzyce
Foto: Budzyński Marian (Archiwum TNN)
